Amund Grimstad

TEATER

Om mus og menn
Av John Steinbeck
Omsett og instruert av Harry Guttormsen
Scenografi og kostyme: Bård Thorbjørnsen
Med: Torgeir Reiten, Øyvind Brandtzæg, Pål Christian Eggen, Arne O. Reitan, Cici Henriksen, Mads Bones, Hermann Sabado, Jan Erik Berntsen, Richard Sseruwagi og Hallbjørn Rønning.
Trøndelag teater, hovudscena

Det er krise, depresjon og intern folkevandring i California. Arbeidslause landarbeidarar går frå gard til gard etter arbeid der målet er å legge seg opp litt til ei betre framtid, men der realiteten er å leve frå hand til munn. To menn, George og Lennie er blant dei mange. Lennie er stor og umåteleg sterk, men noko tilbakeståande. Han er enkel, naiv og eigentleg harmlaus, men styrken, som han ikkje sjølv har styr på, kan gjere han farleg. George har tatt seg av kameraten i alle år, ikkje fordi han er særskilt medviten om å vere eit godt menneske, men meir fordi det berre er blitt slik. Så kjem dei til ein gard der dei får arbeid, og gjennom enkel miljøskildring syner Steinbeck oss ulike mennesketypar frå den svarte, og boklærde Crooks, som må bu i stallen, den funksjonshemma Candy, via den unge og optimistiske Whit og til sjefen og den ufordragelege og grenselaust sjalu sonen hans, Curley. Og oppi det heile den djupt ulykkelege kona til Curley, ei tikkande bombe det er lurast å halde seg langt unna. Eit lite samfunn i miniatyr med kontrastar, maktforhold, kjensler, kontaktbehov og ikkje minst draumar.

Harry Guttormsen har både omsett og instruert oppsettinga. Han har, som Steinbeck, gitt ho eit munnleg språk som flyt godt, verkar naturleg og gir aktørane stor truverd. Bård Thorbjørnsens scenografi er relativt enkel, men får likevel fram det rette miljøet og gjer sceneskifta saumlause. Rekvisittane er få, og på den store hovudscena kan det bli store avstandar og nesten verke umøblert, men på dette viset syner Guttormsen og Thorbjørnsen òg at jamvel om landarbeidarane bur og jobbar tett, så er det stor avstand mellom menneska.

Det er ein fryd å sjå Øyvind Brandtzæg i rolla som Lennie. Det er ein person til å bli glad i, til å tru på, til å le litt av og med, eit menneske så enkelt og naivt, og dermed så uskuldig som berre eit barn kan vere. Lennie er langt frå klok, men i møta med dei andre utløyser han menneskelege sider i dei som elles ikkje alltid er like tydelege. Denne rolla meistrar Brandtzæg til fulle. Torgeir Reiten er kameraten George, atskillig meir samansett, litt oppfarande og stundom temmeleg irritert over Lennie. Men så er han altså likevel eit menneske som gjennom Lennie har fått si oppgåve i livet. Samspelet mellom dei to er særs godt, og dei får fram den konstante vekslinga mellom ulikskap og venskap.

Det er berre åtte aktørar i dette minisamfunnet, og dei øvrige er i hovudsak statistar i George og Lennie sitt liv. Men rolletolkingane deira er så gode at oppsettinga får ein ekstra dimensjon ved at mange av tablåa blir små perlar som står fullstendig på eigne bein. Som Crooks (Richard Sseruwagi) når han litt motvillig opnar stallen og seg sjølv for dei andre. Eller når Whit (Mads Bones) gir oss ei levande, humoristisk og glitrande skildring av dei to lokale horehusa. Det nære, men etter kvart fatale møte mellom Curlys kone (Cici Henriksen) og Lennie, er kjenslevart presentert, og Arne O. Reitan gir oss ei varm og innlevande tolking av den funksjonshemma Candy. Som den verkelege humanisten, den respekterte og empatiske, står Slim (Pål Christian Eggen) som ein tydeleg representant for det beste i oss.

I Harry Guttormsens regi er Om mus og menn blitt ei varm og lågmælt framsyning om menneske som alle på sitt vis er funksjonshemma, det vere seg av økonomiske, intellektuelle eller strukturelle årsaker, ei framsyning om draum, lengt, om samvær, sjølvrespekt, – kort og godt om det å vere menneske. Oppsettinga er like trist som ho er løfterik. Det er ikkje lett å vere menneske, men vi får gjere så godt vi kan. Eg skal ikkje røpe korleis dette endar, men Guttormsen har vald ein finale som er litt mindre eintydig enn Steinbeck. Slik blir det opp til oss å tolke vidare. Det kunne ha vore eit godt grep, men for meg blei finalen litt uforløyst i ei oppsetting som elles er særs klår og tydeleg.

Amund Grimstad

(Meldinga stod i Klassekampen måndag 19. januar 2009)

TEATER

John Gabriel Borkman
Av Henrik Ibsen
Instruert og bearbeidd av Bentein Baardson
Scenografi og kostyme: Milja Salovaara
Lysdesign: Torkel Skjærven
Med: Erik Hivju, Hilde Olausson, Hildegunn Eggen, Kristofer Hivju m.fl.
Trøndelag teater, Gamle scene.

Bildet: OPPGJER: Det økonomisk og juridiske oppgjeret var vanskeleg nok, men det menneskelege er langt verre. (Hildegunn Eggen, Hilde Olausson og Erik Hivju) FOTO: GT NERGAARD

Bentein Baardson syner oss at Ibsens tekst framleis er sterk nok i seg sjølv til å tole å bli presentert utan såkalla moderniserande påhitt.

Gamle scene på Trøndelag teater er, som namnet fortel, ei gamal scene, faktisk den eldste i landet. I tråd med desse fysiske omgivnadene, i utsøkt scenografi av Milja Salovaara, rett nok noko stilisert, men likevel med klår adresse til 1890-åra, har Bentein Baardson vald å presentere John Gabriel Borkman i opphavleg miljø og tidsand. Her var ingen moderniserande påhitt for å gjere Ibsen meir aktuell. I staden fekk vi ei framsyning som ga oss meisteren inn til beinet, rett- og tett på! Det var befriande, og synte tydeleg at Ibsen meir enn toler å bli presentert i sin eigen tidskoloritt.

John Gabriel Borkman er Ibsens nest siste nåtidsdrama, og på mange vis nesten å sjå som ei vareopptelling av tidlegare produksjonar. Den vande teatergjengaren kan her finne element frå mye av det Ibsen tidlegare har skrive, og dette kan fort gjere tematikken litt utydeleg. Her er islett av å gjere alt fullt og heilt, livsløgnsproblematikk, eigedomsrett til andre menneske, overmennesket som er heva over jordiske lover, og mye meir. Alt dette er rett nok med i Bentein Baardsons oppsetting, men utan at det er mogeleg å vere i tvil om at dette først og fremst handlar om svik. Svik du kjærleiken, – ideala dine og dei næraste, så svik du òg deg sjølv. Saman med dramaturg Bodil Kvamme har Baardson skore kraftig i teksten, modernisert språket noko, men er elles hundre prosent tru mot Ibsen. Og dei går rett på sak utan utomsnakk. Opningsscena er symptomatisk der dei elegant hoppar over introduksjon og går direkte inn i møtet mellom Ella Rentheim og Gunhild Borkman, dei to systrene som har elska same mann. Det er konfrontasjonen med ein gong, og heile oppsettinga er ei rekke tablå der nettopp konfrontasjonane er det sentrale. John Gabriel Borkman sveik kjærleiken til Ella for å kunne bli banksjef, gifta seg i staden med Gunhild, spela høgt med innskytarane sine pengar, blei avslørd og fekk fleire år i fengsel. Gunhild og John Gabriel har sonen Erhart, som i dei vanskelege åra vaks opp hjå Ella. Nå, mange år seinare, kjem Ella attende og gjer krav på Erhart, og i løpet av eit snautt døgn blir dei alle konfrontert med vala sine, og må gjere opp rekneskap.

Dei sentrale aktørane står særs godt til kvarandre i det tette spelet der det stundom formeleg gnistrar i møta mellom dei. Erik Hivju som Borkman er ein arrogant faen, ein livsløgnar som trur seg heva over menneskelege lover. I starten utilnærmeleg, bitter og hard. Men i møtet med Ella blir han tvunge til å stå til rekneskap, og det toler han til slutt ikkje. Hilde Olausson gir oss ei relativt lågmælt, og til tider både mild og forsonande Ella som står i sterk kontrast til systera Gunhild som i Hildegunn Eggens tolking er både bitter, hemngjerrig og ikkje minst infam. Båe gjer dei krav på eigedomsretten til Erhart, og i nokre av desse konfrontasjonane får vi ein verbal ping-pong som blir nesten elektrisk. I frigjerande opposisjon til dei tre gamle og deira forstokka syn på menneska, kjem Erhart (Kristofer Hivju) med sitt enkle credo om at han vil leve. Så enkelt, – og så vanskeleg!

Milja Salovaara har laga ein effektfull, lett stilisert, vakker og tydeleg scenografi som gir oss meir enn tilstrekkelege assosiasjonar til dei lumre salongane frå 1890-talet. Med enkle grep får ho skifta mellom stue, loft og skogen utanfor utan forstyrrande sceneskift. Og Bentein Baardsons stramme regi syner oss at Ibsens tekst framleis har sprengstoff nok i seg til å stå på eigne bein utan alle mogelege moderniserande påfunn.

Amund Grimstad

(Meldinga stod i Klassekampen måndag 12. januar 2009)

 TEATER

Teaterkompaniet Pontenegrinerne:
Dirigenten
Skrive og regissert av Ingrid Weme Nilsen
Lys: Eirik Brenne Torsethaugen
Framført av Inga Dahle Aagård
Teaterhuset Avant Garden, Trondheim

Bildet: SJEF: Dirigenten herskar med uinnskrenka makt, men over kva? FOTO: Pål Christian Eggen

I symfoniorkesteret er det dirigenten som er sjef, – i alle fall trur ho det.

Det opplyste eineveldet har vi vel alle stundom ønska oss, og mange av oss har òg drøymd seg inn i ei rolle der vi kunne vere ei autoritativ, men ikkje autoritær, Mor Godhjerta som herska med visdom og uinnskrenka makt. Slike assosiasjonar er det eg får når eg ser Dirigenten av det Oslobaserte teaterkompaniet Pontenegrinerne som nå er i desimert eksil i Trondheim og har hatt produksjonstørke i fire år. Om du blir forvirra av denne innleiinga, så er det kanskje meininga, for Dirigenten er ei enkel og forståeleg historie som etter kvart tar litt absurde retningar.

Pontenegrinerne blei skipa i Oslo i 2002, men etter at to av fem har forlate kompaniet, og to av dei tre attverande har flytta til Trondheim, er gruppa nå i eit slags trøndersk eksil. Ingrid Weme Nilsen, til dagleg kommunikasjonsansvarleg ved Teaterhuset Avant Garden, og om tre veker nytilsett dramaturg ved Trøndelag teater, har skrive teksten til Dirigenten, og også sjølv regissert oppsettinga. Det er ein tekstrik monolog, nesten som eit fortellarteater, og nærast utan scenografi. Inga Dahle Aagård er kveldens dirigent, og ho set oss pedagogisk og med bøtter av historisk og musikalsk kunnskap, inn i den særeigne rolla det er å vere dirigent for eit symfoniorkester. Med ei besetning på 86 er orkesteret som eit samfunn i miniatyr med sine motsetnadar, maktkampar, intrigar og sjalusi. Og over det heile styrer dirigenten med uinnskrenka makt, men likevel med mild og moderleg hand. Det er ein intelligent tekst, slett ikkje utan humor, og utmerka framført av Inga Dahle Aagård. Aagård er framleis eit relativt ukjend namn i teaterverda, men det trur eg ikkje vil vare lenge. Tidlegare i haust spela ho Quisling på eit vis som ga fleire av oss bakoversveis i eit lesestykke produsert av Teaterhuset Avant Garden. Og nå er ho dirigenten med all den autoritet som følger ei slik rolle. Ingrid Weme Nilsen har gitt framsyninga ein stram regi, og Aagård leverer varene. Særleg er eg imponert over kor dristig ho er med å dvele så lenge i pausane. Ho let inntrykka søkke, og lit på teksten. Det er motig, og det fungerer.

Dirigenten er i utgangspunktet ei humoristisk og pedagogisk innføring i korleis det er å vere leiar av eit symfoniorkester. Men gradvis tar teksten og handlinga ei anna retning, og lojal som denne teatermeldaren er, skal han ikkje seie så mye om kva som skjer, men han kan i alle fall røpe at det relativt lettfattelege etter kvart blir atskillig meir surrealistisk. Det er ikkje alt ved teksten som er like vellukka, og ein avstikkar til den nedlagde Osramfabrikken i Drammen fann eg kanskje litt søkt. Men alt i alt er Dirigenten eit løfterikt comeback for Pontenegrinerne, ein lovande manusdebut for Ingrid Weme Nilsen, og ikkje minst ein strålande prestasjon av Inga Dahle Aagård.

Amund Grimstad

(Meldinga stod i Klassekampen tysdag den 9. desember 2008)

TEATER

Songs of the Dragons Flying to Heaven
Skrive og regissert av Young Jean Lee
Scenografi: Eric Dyer
Koreografi: Dean Moss
Med Becky Yamamoto, Brian Bickerstaff, Juliana Francis Kelly, Haerry Kim, Jun Sky Kim og Jennifer Lim
Teaterhuset Avant Garden, Ubåtbunkeren Dora i Trondheim

Ein intelligent og humoristisk leik med kontrastar, tabu, kjønn og rase.

Den berre trettifire år gamle regissøren og manusforfattaren Young Jean Lee er fødd i Korea, men vaks opp i USA. Desse to ganske ulike kulturelle bakgrunnane er det ho utforskar, set opp mot kvarandre, leikar seg med og freistar å utfordre publikum med i produksjonen ”Songs of the Dragons Flying to Heaven”. Han har vore vist i USA og mange stadar i Europa dei siste to åra, og har både vunne prisar og hausta gode kritikkar. Nå er det gjestespel i Norge i samband med Nettverk for scenekunst.

”Songs of the Dragons Flying to Heaven” er ei kontrapunktisk framsyning der Lee bygger opp forventingar, gjer kontrasterande sprang eller gir publikum det motsette av det vi hadde trudd, leikar seg med fordommar, tabu og kulturelle skilnadar. Alt opninga, som du trur er dårleg planlegging, er akkurat det motsette. Publikum blir leidd inn i det vi reknar med er teateret, men under kinesiske rislamper må vi vente i nærast det uendelege før vi på lange steinsenger får vandre inn i den verkelege salen der scena er ein parafrase over eit buddhist-tempel bygd i kryssfiner! Slik held det fram med ei historie som ikkje er ei historie, men ei rekke tablå, tilsynelatande utan samanheng og med store uventa sprang i form og innhald. Hovudpersonen er ei jeanskledd koreansk jente med særs amerikansk framtoning (Becky Yamamoto). Det er ikkje vanskeleg å skjøne at ho er Young Jean Lees alter ego i ei oppsetting som nok er temmeleg sjølvbiografisk. Ho held lange monologar om kva som er viktigast av etnisk opphav eller personleg identitet, om å vere minoritet, og kva som skjer når folk som i utgangspunktet tilhøyrer ein majoritet opplever å kome i mindretal. Det er koreansk kulturarv, amerikansk oppvekst, globalisering, rasisme, kulturelle kollisjonar og eigne kompleks presentert humoristisk og intelligent. Så blir det heile kontrastert av tre atskillig meir koreanske jenter kledd i chima jeogori, ein koreansk nasjonaldrakt. Dei er yndige, velkoreograferte og grasiøse, og dei spelar på ei smilande overflate, men det er meir enn tydeleg at her er atskillig mørkare botnar. Desse motsetnadane får vi tydeleg illustrert når dei like smilande syner oss ulike dramatiske former for rituelle sjølvmord medan amerikansk julesong fyller lydbildet! For å gjere den koreansk-amerikanske kulturkollisjonen fullkomen, kommer etter kvart eit kvitt par fram og spelar ut sine overflatiske og heilt absurde samlivsproblem.

Med intelligente tekstar, raske kontrastfylde skift og ein presentasjon der det stygge blir kledd i vakker innpakking og våre forventingar og fordommar blir utfordra, alt i særs humoristiske vendingar, får Young Jean Lee oss til å sjå motsetnader, tenke over eigne haldningar og ikkje minst le av eigne fordommar. Ho nyttar ulike presentasjonsformer som video, skuggespel, voiceover, dans, velkoreograferte opptrinn og meir tradisjonelt teater, og sjølv om det nok er mye undertekst, er likevel alt spela i store og særs tydelege bokstavar.

”Songs of the Dragons Flying to Heaven” er politisk ukorrekt, underhaldande og velspela teater. Produksjonen blir hevda å vere representant for det beste som skjer i amerikansk dramatikk for tida, særleg av di han skal vere så dristig. Eit relativt blasert norsk teaterpublikum vil neppe finne noko særleg sjokkerande ved denne oppsettinga, og dermed blir ho også eit ufrivillig bilde på dei kulturskilnadane ho freistar å presentere. Norge er ikkje USA, og slik tapar nok produksjonen ei viktig side. Men han greier likevel å rive litt i fordommane til sjølv dei mest liberale av oss, og det gjer godt. Oppsettinga blir vist på Black Box i Oslo tysdag og onsdag denne veka, og på Teatergarasjen i Bergen laurdag og sundag.

Amund Grimstad

Haircuts by Children
Av Mammalian Diving Reflex
Med skuleelevar frå Lilleby Skule
Teaterhuset Avant Garden og H2 frisørsalong, Trondheim

Kompaniet ”Mammalian Diving Reflex” blei starta i Toronto i 1993, og har arbeidd med sjangeroverskridande oppsettingar der dei både ønsker å utvide teateromgrepet og å lage produksjonar som erkjenner og inkluderer publikum. Sjølve kallar dei det dei held på med for sosial akupunktur, og prosjekta er både interaktive og i høgste grad politiske. Dei ønsker å få folk saman i uvanlege settingar for å skape nye sosiale situasjonar og sjå kva som då skjer. Det gjer dei mellom anna gjennom produksjonen ”Haircuts by Children” som etter kvart har turnert over store delar av verda. Han er akkurat det som namnet seier; – ungar som klipper hår. Det syner seg at vaksne er meir villige til å gi ungar og ungdom røysterett, enn å la dei klippe håret sitt. Med dette prosjektet utforskar og utfordrar teatergruppa det forfengelege, og i staden for berre å lage noko OM å gi ungar makt, GIR dei ungane makt.

Produksjonen går over eit par veker, og tar til med fleire workshops der ungane får basalinnføring i hårklipp, men også i dei underliggande ideane i prosjektet. Det publikum får sjå, og ikkje minst ta del i, er sjølve klippinga. Ein føremiddag er det gratis hårklipp, og tru det eller ei, – salongen var fullbooka! Her får ein sjå kva som skjer når barn får makt til å gi eigen kreativitet og estetisk sans litt mindre forgjengelege uttrykk enn berre teikningar som kan kastast om dei ikkje blir vellukka. Det gir ansvar, heilt andre haldningar, og gjer sikkert noko med ungane. For ikkje å seie kva det gjer med dei vaksne! Det var kosteleg å vere fluge på veggen (eg blei ikkje klipt), og sjå korleis mye endrar seg berre ved å snu opp ned på så banale maktforhold som dei mellom kunde og frisør. Det gir assosiasjonar og føringar til mange andre settingar som vi tar for gitt, men som også sikkert kunne ha vore røska litt opp i.

Presentasjonen var ikkje ferdig med klippinga laurdag. For nokre av kundane vil resultatet vere synleg i fleire dagar, men den delen av produksjonen får leve sitt eige uregisserte liv. Den programmerte finalen skjer i samband med scenekunstfestivalen Showbox 2008 i Oslo denne veka. Der blir prosjektet dokumentert og presentert på seminaret ”Kunst i dei vaksnes sjølvbilde”. Då vil også Oslopublikummet kunne få del i røynslene, men denne gongen berre som tilskodar.

Amund Grimstad

TEATER

Jul i Prøysenland
Av Hilde Olausson
Basert på Alf Prøysen sine songar og fortellingar
Regi og koreografi: Erlend Samnøen
Scenografi og kostyme: Dagny Drage Kleiva
Arrangør og musikalsk ansvarleg: Ivar Gafseth
Med: Mads Bones, Gunhild Sundli, Arne O. Reitan m.fl.
Trøndelag teater, hovudscena

I ein særs god scenografi der Dagny Drage Kleiva med enkle middel har greidd å skape både eit verkeleg Prøysenland, og eit barneland med naivistiske kulisser, møter vi ei lita mus (Gunhild Sundli), og ein familie med fire barn der Jo (Mads Bones) er lillebror. Det er dagen før jul, og førebuingane er ikkje kome spesielt langt i denne huslyden som ut frå dialektbruk og påkleding både geografisk og tidsmessig definitivt høyrer heime i Prøysenland. Historia som blir fortald er knapt noka historie, og meir ei orsaking for å presentere gamle Prøysenviser. Dette er greitt nok om visene hadde vore hovudsaka, men det er blitt i lengste laget mellom dei, og nokre av dei blir i tillegg berre resitert. Teatret kallar produksjonen ein familiemusikal, og personleg kunne eg godt ha tenkt meg fleire songar. Men dei visene vi får, er til gjengjeld tatt særs godt hand om. Med så kjende og kjære songar kunne det ha vore freistande for teatret å berre resirkulere Prøysen, men Ivar Gafseth har halde seg langt frå det, og presenterer nye og gode arrangement. Dramatiseringa av ”Julekveldsvisa”, som blei både resitert og sunge, var passe surrealistisk, og fortellinga om juleførebuingane til den sjarmerande familien er krydra med ei mengd Prøysenreferansar for den som vil høyre etter. Ein del artige ordspel fekk vi og.

Men gode songar og nokre humoristiske gags er ikkje åleine nok til å forsvare ei oppsetting i så stort format. Dei tre som løftar framsyninga og gir ho det vesle ekstra er Jo, musa og nissen. Gunhild Sundli (tidlegare vokalist i Gåte) har lenge lent seg tungt på si uvanleg gode songstemme. Denne gongen slår ho ut i full blomst i ei unnseleg, men desto viktigare rolle, – som mus! Nettopp ved underspel, god mimikk og at ho er så hundre prosent til stades heile tida, syner ho at her er atskillig meir enn berre god røyst. Når ho i tillegg syng ”Julekveldsvisa” med ekte innleving, er den vesle rolla hennar komplett. I nydeleg og barnleg undrande samspel med Mads Bones som Jo, får ho fram mange gode og rette stemningar. Og sjølv om Bones ikkje først og fremst er ein songar, var hans versjon av ”Romjulsdrøm” til å få ståpels av. Dei andre familiemedlemma har fått atskillig mindre å spele på, og kvitterer med litt for mye overspel etter mi meining. Gunhild Sundli syner tydeleg at ein ikkje treng å spele i store bokstavar for å nå barna i salen, og instruktør Erlend Samnøen kunne nok ha dempa spelet ein smule. Ein som så avgjort ikkje treng demping, er Arne O. Reitan som nissen. Ein lun, smålåten, lågmælt og litt sjenert nisse til verkeleg å bli glad i. Og til å tru på! Finalen julekvelden med kompetansestrid mellom ekte og uekte nissar var artig og passe surrealistisk, – og først og fremst på ungane sine premiss som slikt teater sjølvsagt skal vere.

Amund Grimstad

INSTALLASJON

Fortellerorkesteret
Av og med Verdensteatret
Produsert av Asle Nilsen, Håkon Lindbäck, Lisbeth J. Bodd, Piotr Pajchel og Christian Blom
Teaterhuset Avant Garden, Ubåtbunkeren Dora i Trondheim

Bildet: SKROT: Sinnrike figurar laga på grunnlag av skrot og skrammel dannar opplevingsrike projeksjonar på skjerm og vegg. FOTO:VERDENSTEATRET

I ein særs kompleks multimedial produksjon har Verdensteatret skapt sitt eige opplevingsrike og sanselege univers av velsynkronisert skrot og skrammel.

I den gamle tyske ubåtbunkeren Dora på Nyhamna i Trondheim presenterer Verdensteatret i samarbeid med Teaterhuset Avant Garden ”Fortellerorkesteret”. Produksjonen, om eg skal nytte eit nøytralt omgrep, er så sjangeroverskridande at han kan etterlate ein kvar teatermeldar eller kritikar relativt språklaus. I grenseområda mellom installasjon, bildekunst og mekanisk figurteater, for ikkje å nemne ei rekke andre kunstartar, har kompaniet skapt sin eigen sjanger. Kva han er og korleis ein skal rubrisere han, får vere opp til kunsthistorikarar og teatervitarar å dømme. Sjølv vil eg fortelle om opplevinga der og då. For dette er flyktig og forgjengeleg kunst og ei særs individuell sanseoppleving.

I eit stort nake rom er det montert opp eit sinnrikt og datastyrt figurteater som synkronisert med lyd og lys framstår både på eigne bein og som skuggeprojeksjon på bakvegg og skjerm, for ikkje å seie på fram- og sidevegger. Verdensteatret tar i bruk heile rommet, og i ein imponerande syntese av datateknologi, rask og rot, lyd, musikk, lys og sikkert meir til blir vi leidd inn i ei kaleidoskopisk verd. Det er inga historie som blir fortald, og den som vil finne ei tolking eller forstå produksjonen, vil i beste fall ende opp med ei særs privat forståing. Her er det opplevinga som står i sentrum. Ho er der og då, og kan skape stemningar, assosiasjonar og gode kjensler, men sikkert også det motsette.

For meg personleg, og eg understrekar at dette er personleg, var opplevinga som barndomens første møte med Teknisk museum, som å kome attende til Tekno og Mekano, det vil seie verda før Lego, samstundes som Verdensteatret også tok meg med til så ulike stadar som isfjella i Arktis og rismarkene i Indokina. Dei robotstyrte gjenstandane som utgjer figurteateret, er lett attkjenneleg skrot, drivved og ulike ting dei fann på Grønland for fem år sia. Som ein moderne Espen Askeladd har dei samla rot og rask i fall dei skulle få bruk for det, gitt det nytt liv, synt det fram i ei heilt anna setting i ei estetisering av det banale, trivielle og kvardagslege. Denne sida av produksjonen er nok mest som bildekunst å rekne, men projeksjonane og det mekaniske figurteateret har eit meir scenisk språk. Og trass i at det ikkje blir fortalt noka eintydig historie, har produksjonen likevel sin eigen, tydelege dramaturgi.

Framsyninga tar om lag tre kvarter og går i loop slik at ein kan hoppe ut og inn av ho når ein vil. Men også innafor dei tre kvartera opplever eg mindre loopar og tilfelle av déjà vu når lysbilde, film, skuggeprojeksjon og figurar truleg har større slektskap enn det som er tilfeldig. Produksjonen er særs kompleks, og det ligg eit imponerande teknisk arbeid bak synkroniseringa av alle dei ulike presentasjonsformene. Å freiste å oppsummere ”Fortellerorkesteret” i få ord er uråd, men ei polyfon maskin som kan gjere trolldom med rommet ho står i, får vere denne meldarens noko ufullkomne konklusjon.

Amund Grimstad

(Meldinga stod i Klassekampen laurdag den 8. november 2008)

En palestinsk reise
Av Tale Næss
Regi: Maryon Eilertsen
Scenografi: Hatem el Imam
Musikk: Jovan Pavlovic
Koreografi: Ella Fiskum
Med: Trond Peter Stamsø Munch, Jovan Pavlovic, Kine Bendixen, Buzhan Baban, Anne Fossen, Idd Aziz, Ingrid Aune Brosveet og Thomas Aune Brosveet
Av Noor Produksjoner i samarbeid med Trøndelag teater og Hålogaland teater
Trøndelag teater, Studioscena

Ensemblet på åtte har ganske ulik bakgrunn; – frå Tromsø via Trøndelag til Kenya, kurdisk Irak, og Jugoslavia. Og komponist og musikar Jovan Pavlovic har med seg musikalsk ballast ikkje berre frå Balkan, men også frå jiddisk. Med denne naturgitte og ganske mangefasetterte bagasjen legg ensemblet ut på ei reise der dei både presenterer ulike folk og lagnadar i Palestina og i flyktningleirane i Libanon, – og seg sjølve. Dokumentarisk og relativt pedagogisk blir vi fortalt om flukt i 1948, om massakre i 1976 og i 82, og om kvardagen i flyktningleirane, men rett som det er avbrote og kontrastert av ensemblets eigne historier.

Slik blir ”En palestinsk reise” i form ei sjangerblanding som er vanskeleg å kategorisere. I hovudsak er han det ein kan kalle doku-teater, ein slags regissert dokumentar, men likevel med sterke islett av metateater sidan skodespelarane på same tid både spelar seg sjølve og ulike palestinarar. Ettersom dei åtte går relativt saumlaust fram og attende mellom å vere seg sjølve og palestinarar, blir dette i utgangspunktet eit brukbart grep, men likevel ikkje utan problem. Når Stamsø Munch mot slutten vendar seg mot publikum og seier: – Hei, – eg heiter TP. Eg freistar å fortelle eit heilt folks historie på under to timar, så presenterer han kva som er denne produksjonens store dilemma. Det som har skjedd i Midtausten dei siste femti åra er inga enkel historie. Ho er meir enn mangslungen, og det er ikkje lett å halde greie på kven som er ansvarleg for kva, – Israel, Syria, falangistar, for ikkje å seie både USA og verdssamfunnet. Når produksjonens teknikar to gongar grip inn og fortel at han ikkje heng med, er ikkje det berre eit metagrep i oppsettinga, men også eit uttrykk for at det ser ut til å vere ganske umogeleg å lage eit pedagogisk/historisk dokumentarteater, ei utforsking av kva det vil seie å lengte heim, og ei reiseskildring av ulike lagnadar i flyktningleirane i eitt og same stykke. I alle fall har ikkje denne oppsettinga greidd det. Ho har for mye å fortelle og for mange prosjekt på ein gong.

I metapresentasjonen syner oppsettinga stadig vekk sjølvinnsikt som det diverre ikkje blir gjort nok med. Eg har alt nemnd teknikaren som ikkje greidde å henge med, og i andre akt er det eit par tablå som syner korleis dette kunne ha vore gjort. I staden for å gi oss den palestinske historia kronologisk og komplisert, tar produksjonen det kjende journalistiske grepet å presentere ei personleg historie som kan illustrere det heile. Vi får ei lettfatteleg og vakker fortelling om opphavet til flyktningleiren Chatilla. Det er til å forstå, og ikkje minst til å få kjensler av. Og når Buzhan Baban frå Tønsberg opponerer mot ideen om kor viktig det er kor du er frå, får framsyninga ein dramaturgisk vending ho sårt treng meir av.

Maryon Eilertsen har ansvaret for regien, men signaturen hennar kunne med fordel ha vore tydelegare. Her er absolutt behov for innstramming og ein betre balanse mellom pedagogisk historieleksjon og gode fortellingar. Det er eit ensemble med ganske ulik scenisk røynsle, men personinstruksjonen er relativt god, og det er tydeleg at dei åtte på scena er fortruleg med stoffet gjennom at dei sjølve har vore med på utarbeidinga av stykket. Koreografien er ved Ella Fiskum, og danseopptrinna er av dei absolutt meir vellukka i denne produksjonen. Dei heng uløyseleg saman med musikken som vel er det som bergar framsyninga. Ensemblet både syng særs godt og akkompagnerer seg sjølv, og Jovan Pavlovic har skrive musikk som kler oppsettinga og som gir rette stemningar. Midtausten er ikkje så ofte tema på norske scener, og det er på høg tid at nokon freistar å seie noko om verdssamfunnets desidert dårlegaste samvit. Mange av historiene som Tale Næss fortel har i seg innhald og element som kan vere med på å illustrere og gi innsikt i ein konflikt det er uråd for dei fleste å forstå. Men produksjonen vil så alt for mye, og i iveren etter å presentere heile konflikten og historia, druknar diverre dei gode fortellingane som skulle ha gitt oss litt meir forståing.

Amund Grimstad

(Meldinga stod i Klassekampen fredag den 24. oktober 2008.)

Bite the Dust
Teatr Provisorium og Kompania Teatr
Basert på ”Dead and Buried” av Tadeusz Ró?ewicz
Regi: Janusz Opry?ski og Witold Mazurkiewicz
Scenografi: Tomasz Bu?hak og Jerzy Rudzki
Lys og lyd: Jan Piotr Szamryk og Jaros?aw Rudnicki
Musikk: Tradisjonsmusikk til tekst av Rainer Maria Rilke
Med: Jacek Brzezi?ski, Witold Mazurkiewicz, Jaros?aw Tomica, Micha? Zgiet og Borys Somerschaf
Teaterhuset Avant Garden, Trondheim

Bildet:I skogen: Bokstaveleg talt bunde til skogen og eigen kross blir soldatane dehumaniserte robotar. FOTO: PRZEMEK SZYSZKA

I samband med ei polsk kulturveke i Trondheim for to år sia, fekk byen oppleve eit gjestespel av ekstraordinær klasse då dei to teatergruppene Teatr Provisorium og Kompania Teatr frå Lublin i Polen presenterte ”Ferdydurke” av Witold Gombrowicz. Det var så vellukka at Teaterhuset Avant Garden har greidd å få dei to kompania til å kome attende til Trondheim, denne gongen med produksjonen ”Bite the Dust” som er basert på dramaet ”Dead and Buried” av Tadeusz Ró?ewicz, ein av etterkrigstidas fremste polske lyrikarar og dramatikarar. Det er eit særs kontroversielt stykke frå seint syttital som er freista sett opp to gongar før, men som båe gongane måtte takast av plakaten. Det er eit uvanleg sterkt antikrigsspel i slekt med både ”Im Westen nichts Neues” av Remarque og Hellers ”Catch 22”, men mye meir usminka. Det er andre verdskrig, og ei lita polsk heimefronteining held stand i skogen, der dei har vore i månadsvis og kanskje år. Dette er inga heltehistorie, tvert om. Dei fire soldatane er livredde, forfylla og dehumaniserte, og Ró?ewicz, som sjølv var med i Heimefronten under krigen, fortel den usminka historia om kva krigen gjer, eller i alle fall kan gjere, med menneska. Ikkje uventa blei dette for sterk kost for hans eigen generasjon då stykket først blei freista sett opp for rundt 30 og 20 år sia. Nå har avstanden til andre verdskrigen blitt større, og i produksjonen ”Bite the Dust” er det heile abstrahert til eit meir generelt nivå sjølv om det uomtvisteleg er den polske motstandskampen mot tyskarane det dreier seg om. Oppsettinga hadde premiere for fire år sia, og har etter det eg får opplyst, vore spela på ein del teaterfestivalar, men er ikkje vist i Norge før nå.

Vi er i skogen, bokstaveleg talt. Det er sjeldan å sjå ei oppsetting der syntesen av spel, scenografi, effektar, rekvisittbruk, lyd og lys er meir komplett enn i denne produksjonen. Dei fire soldatane ber på kvar sin furulegg som stridspakning, og i ein effektfull bruk av desse trea, ei handkjerre og med framifrå lyssetting får dei fram både bivuakken, krigsskodeplassen og sterke religiøse metaforar. Den yngste av dei, Walus, truleg berre ein unggut, blir tatt for valdtekt, væpna ran og drap, og i ei setting der dette eigentleg, og i krigens logikk, er kvardagen, forstår han ikkje kva gale han har gjort. Handlingane hans er jo ikkje anna enn det dei alle blir kommanderte til dagleg. Gjennom ni scener, eller tablå, blir vi presentert for korleis Walus, grenselaust naiv og truleg eigentleg eit godt menneske, blir brote ned og øydelagt. Og treet han ber på, kan ein fort sjå som ein metafor på krossen han er dømd til å bere. Her er lite menneskeleg og forsonande, men samstundes presentert så forståeleg at vi umiddelbart skjønar at alle dei fire kunne ha vore kven som helst av oss i den same situasjonen.

Produksjonen spelar også effektfullt på kontrastar og – tru det eller ei – masse humor. Det gjer det umenneskelege meir menneskeleg, og distansen til handlinga mye stuttare. Her er uendeleg mange religiøse overtonar, og det er ein slåande kontrast mellom bøn og bannskap. Som eit uvanleg kontrasterande bakteppe i dette møkkete og forjævlege skogslandskapet, får vi utdrag frå Rainer Maria Rilkes ”Die Weise von Liebe und Tod des Cornet Christopher Rilke” der Rilke romantiserar krigen og ein tohundre år eldre slektning. Her får vi den riddarlege, romantiske krigaren som ein ekstrem kontrast til den fornedrande røyndomen vi møter i skogen.

Ensemblet har sjølv utvikla produksjonen, og det er eit tett og sterkt samspel som greier å gi både liv og truverd til ein røyndom som høgst sannsynleg er vanlegare enn vi likar å tru. Framsyninga eg såg blei spela på polsk med engelsk undertekst, og dagen etter blei ho framført på engelsk med polsk tekst. Men dette var så fysisk og ekspressivt teater at språket ikkje var nokon særleg barriere.

Amund Grimstad

TEATER

Endless Medication
Av Buelens Paulina
Konsept: Marijs Boulogne og Manah Depauw
Framført av Marijs Boulogne og Sara De Bosschere
Teaterhuset Avant Garden, Trondheim  

I form er dette sjølvsagt heilt surrealistisk, særs humoristisk og i høgste grad trash. Det blir abortert, menstruert og avgitt kroppsvæsker og anna avfall i stor monn. Men bak den temmeleg barokke forma, ligg det lag på lag med kritisk blikk på såkalla vestleg sivilisasjon. Det er ein krass kritikk av eit samfunn der det ultimate ved å vere kvinne er å bli gravid. Det er ei openberr harselering med ideen om jomfrufødsel, men i vel så stor grad er det ei utforsking av og leik med kontrastar. Kor går skilnaden mellom religion og gudsspotting? Kan den outrerte religiøsitet ta form som blasfemi? Og for å ta det meir basale, leikar dei to seg også med kontrasten mellom reine og ureine kroppsvæsker på eit område der harselasen med pornografiens klisjear ligg snublande nær. Heile tida blir det nytta eit utal religiøse og andre metaforar som gir oppsettinga både dobbel og trippel botn.  

Dei to skodespelarane Marijs Boulogne og Sara De Bosschere nyttar eit scenespråk som i alle fall tilsynelatande verkar å vere langt frå regiteater. Med trekkspel og song, enkle rekvisittar, og særs lettfatteleg og tydeleg overspel leikar dei seg hemningslaust med kvinne- og morsrolla og med religiøse metaforar i ei både hysterisk morosam og på same tid djupt alvorleg oppsetting.
Amund Grimstad