Amund Grimstad

TEATER

Trøndelag teater – Studioscena
Eplehagen
Av Frode Sander Øien
Regi: Nora Evensen
Scenografi: Bård Lie Thorbjørnsen
Med: Harald Brenna, Pål Christian Eggen, Cici Henriksen, Evy Kasseth Røsten og Wenche Strømdahl 

Folkehelsa
Av Carl Frode Tiller
Regi: Kjersti Haugen
Scenografi: Bård Lie Thorbjørnsen
Med: Janne Kokkin, Trond Peter Stamsø Munch, Helga Wendelborg, Mona Jacobsen og Kristofer Hivju 

Bildet: Når ekteskapet er slik at ein stol kan bli sensuell, er det på tide å gi litt faen! Foto:Vegard Eggen 

Frode Sander Øien debuterte som dramatikarar for eit år sia då han sjølv dramatiserte sin eigen roman, Fantastiske Pepsi Love, for teater. Det var ein imponerande debut, og synte ein forfattar som tydeleg hadde fatta mye av teatrets eigenart. Oppsettinga var eit ungdomsstykke som nytta generasjonens eige språk. I Eplehagen har han valt å skildre ein atskillig eldre person; – den feterte, litt livstrøytte, og temmeleg sjølvopptatte forfattaren Daniel Becker. Skrivinga er det slutt på, og tida blir nytta til epledyrking. I retrospekt samtalar han med sitt yngre alter ego, og slik går no dagane. Byen hans skal avduke statue av Becker, og han let seg motvillig overtale til eit intervju. Møtet tar ei heilt anna retning enn han venta seg då den unge journalisten konfronterer han med fortida. Dei vala han i store ord omtalar som kunsten framfor alt, blir med eitt ynkelege når han blir tvunge til å sette seg til doms over seg sjølv. 

Harald Brenna er den gamle, og både dialogen med den unge, utsegnene om kunsten, og etter kvart intervjuet med journalisten er naturlege og til å tru på. Men der Øien i Fantastiske Pepsi Love indikerte og mana fram bilde, blir det her etter kvart måla ut med litt for brei pensel. Eg skal ikkje seie korleis noko går, men maskefallet kjem for tidleg, og historia er blitt altfor føreseieleg til å bli truverdig. Prosjektet hans er å seie noko om dei vala vi gjer og kva dei fører til, men det hadde vore mogeleg utan å vere så tydeleg. I Nora Evensens regi er det heller ikkje så mye att til fantasien. Det er synd, for prosjektet til Øien er godt, og teksten hans spennande. Men handlinga snublar av og til i litt for opplagte klisjear. 

Carl Frode Tiller har, etter det eg veit, aldri skrive for scena før. Han imponerte voldsamt med debutromanen sin, Skråninga, for seks år sia. Korleis kunne ein ung og urøynd mann vite så mye om menneskesinnet, og i tillegg vere i stand til å formidle det? Etter å ha sett scenedebuten hans, Folkehelsa, er eg endå meir imponert. Dette er ein dramatikar i full blomst! Ramma er eit ektepar (Janne Kokkin og Trond Peter Stamsø Munch), som har alt, men som har mista det vesentlege, og som har kome til eit punkt der det er på tide å gi litt faen. Eit tilsynelatande vellukka par som, saman med to mødrer og ein noko meir livsnytersk bror, samlar seg rundt eit middagsbord. Og så er vi i gang med eit tett og intenst kammerspel. Det er ein intelligent, observant, og ikkje minst særs humoristisk dialog Tiller gir oss. Humoren ligg i underteksten og i ei setting som fort kan bli ein interessant spegel på våre eigne liv. Og Tiller si innsikt i rollespela, hersketeknikkane og den verbale krysselden vi både forsvarar oss og går til åtak med, er det berre å ta av seg hatten for. Med humor og heilt uvanleg presis observasjonsevne syner han oss den formålslause verbale kampen vi alle kan kjenne oss att i. Regien til Kjersti Haugen understrekar på effektfullt vis det Tiller har på hjartet. Jamvel om merksemda er knytt til ekteparet og deira konflikt, er parallelle historier frå dei tre andre aktørane, samt utsøkt bruk av rekvisittar, små stiliserte scener og ei rekke raffinerte repetisjonar med på å gjere oppsettinga komplett. For det var det ho var! Og når eg i tillegg kan fortelle at ensemblet leverte strålande spel, toppa av ei Janne Kokkin i storform, har vel lesaren for lengst forstått at dette er godt teater!
Amund Grimstad 

TEATER

Trøndelag teater – Hovudscena
Kong Lear
Av William Shakespeare
Omsett av Arthur O. Sandved
Bearbeidd og instruert av Kjetil Bang-Hansen
Dekorasjon og kostyme: Helge Hoff Monsen
Dei som er med: Svein Tindberg, Harald Brenna, Trond-Ove Skrødal, Janne Kokkin, Marte Stolp, Cici Henriksen, Pål Christian Eggen, Kristoffer Hivju, Marianne Meløy m.fl.

Bildet: Kong Lear (Svein Tindberg) abdiserer og deler kongeriket i ei velregissert TV-overføring. Foto: Lasse Berre

Det er ein lang veg frå hovmod til erkjenning. Og vegen kan vere kostbar!

Heilt mot slutten av siste akt, medan alt er i ferd med å rakne, og aktørane dør for fote, går med eitt Marianne Meløy, som tidlegare på kvelden har spela Narren, over scena i sivile klede, og seier med naturleg røyst nærmast som om ho var på veg heim; Vi sees etterpå! Det var eit ørlite metagrep frå Kjetil Bang-Hansens side, men for meg, i all si nøkterne og enkle framtoning, oppsettingas dramatiske høgdepunkt. Her var overraskinga som gjorde at vi stoppa opp, men først og fremst slo det meg at i denne vesle setninga ligg eigentleg det meste.

Kong Lear er kanskje ein av William Shakespeares mest moralske tragediar. Kongen (Svein Tindberg), er ein ekstremt maktsjuk og sjølvopptatt regent som skriv over riket sitt til dei av dotrene som elskar han høgast. Goneril (Janne Kokkin) og Regan (Marte Stolp) er intrigante spyttslikkarar og sit att med halve kongeriket kvar, medan yngstedottera Cordelia (Cici Henriksen) er ærleg, og blir bortvist og gjort arvelaus. Etter kvart opplever Lear at det ikkje akkurat er kjærleik til faren som driv dei to eldste, og dette parra med at han eigentleg ikkje vil abdisere fullt ut, driv han gradvis til vanvidd. Som så ofte hjå Shakespeare, er det fleire parallelle historier som grip inn i kvarandre, og også i dette stykket. Jarlen av Gloucester (Harald Brenna) har to søner, og her er det den yngste som står for intrigar og renkespel. I den grådige maktkampen som utspelar seg, får vi presentert både mennesket på det styggaste, og korleis striden ikkje berre bryt ned menneska, men også heile samfunnet og sivilisasjonen. Det er fire hundre år gamal sivilisasjonskritikk som er like aktuell i dag.

Helge Hoff Monsen har ansvaret for kostyme og scenografi, og saman med instruktør Kjetil Bang-Hansen har han vald å plassere dette i ei setting som korkje er Shakespeare eller i dag, men som snarare kan gi assosiasjonar til Victoriatida eller den russiske tsarens hoff. At dei har vald å nytte Arthur O. Sandved si ganske konservative omsetting, plasserer for så vidt også handlinga eit stykke attende i tid. Det understrekar det ålmenne, men små metagrep, som opningsscena der kongen held fjernsynstale kor han fortel om arv og abdisering, gjer at vi gløymer tida. Dette er når som helst, og her får vi presentert menneskas ibuande vondskap uavhengig av tid og rom.

Det heile opnar med kongens tilsynelatande velregisserte abdikasjon i ein storslagen scenografi som symboliserer makt. Men medan spelet og intrigane, og dermed og det menneskelege forfallet blir presentert, dett også dei ytre rammene ned. Scenografien, som her kan representere samfunnet, fell bokstaveleg i grus, og på ein ruin av ei slagmark endar menneska opp, avkledde i dobbel tyding, og endeleg klåre for ei form for erkjenning. Utan pynt er mennesket berre eit tobeint dyr! Det er mektige og gode grep instruktør og scenograf har nytta, og i det store scenerommet, som etter kvart blir ganske tomt, blir menneska temmeleg små.

Svein Tindberg som kong Lear, har den autoriteten på scena som kongen etter kvart mistar. Han fyller rommet, og vegen frå maktsjuke til fornedring og gradvis erkjenning, er godt framført jamvel om eg syns han nokon gongar spelar i vel store bokstavar. Harald Brenna som Jarlen av Gloucester gjer ein av sine beste rolletolkingar. I motsetnad til dei fleste aktørane som anten er berre vonde eller gode, har jarlen båe sider og blir dermed atskillig meir menneskeleg. I nettopp dette ligg eitt av denne oppsettingas største problem. Når aktørane, også frå Shakespeares side, er gitt så einsidige karakterar, blir dei fort tinnsoldatar utan attkjennelege trekk. Det kan gi ein distanse som gjer det vanskelegare å identifisere seg med, og å leve seg inn i handlinga. For same kva bakteppe kvardagen gir, er dette stoff som alltid er aktuelt. Likevel sat eg med ei kjensle av titteskap og at teatret ikkje greidde å treffe heilt. Det er velspela og spektakulært, men det er berre tidvis at det grip meg.

Det blir difor eit tankekors at to av dei scenene som først og fremst sit att i minnet, var då Bang-Hansen nærmast gjekk ut av framsyninga og nytta heilt andre regigrep. Båe situasjonane var så små at dei var over før eg fekk samla meg. Den eine er når ei slagscene blir framstilt stilisert ved dyktig bruk av lysbildeprojisering, og den andre er den alt nemnde Narren som er permittert og på veg heim. Når ho heilt en passant seier at Vi sees etterpå! er det for å minne menneska på at det kjem alltid eit etterpå!
Amund Grimstad

(Meldinga stod i Klassekampen den 22. februar 2007)

TEATER

Teaterhuset Avant Garden, Trondheim
Hold me
Av Goro Tronsmo og voksnebarn
Regi: Goro Tronsmo
Med: Mira Eklund, Linda Nilsson, Ane Skumsvoll og Mathias Wiik.

Fire unge menneske med eit verbalt og fysisk språk så ekte og autentisk at du gløymer at du er på teater.

Nokon gongar blir ein som teatermeldar i beit for språk. Ikkje i klisjetydinga at ord blir fattige, men rett og slett fordi ei verbal framstilling av det eg skal melde, i staden fort kan bli eit prosaisk resymé grensande til drap på oppsettinga. Slik kjenner eg det etter sesongopninga på Teaterhuset Avant Garden der Goro Tronsmo og voksnebarn framførte produksjonen Hold me som dei har spela i rundt tre år i eit utal ulike settingar, og som nå er på turne med Den kulturelle skolesekken i Trøndelag.

I ein fullt opplyst black box utan scenografi eller anna utstyr enn det som naturleg er i salen, blir det spela ut eit stykke som både er humoristisk, vondt, fysisk, leikent og først og fremst særs autentisk. Fire personar i eit rom som kunne ha vore kor som helst, i kveld tilfeldigvis på ei teaterscene, men det kan vere eit portrom, ein gymsal, på ein open plass, – kort sagt alle stader der unge menneske møtast. For som ensemblenamnet syner til, er dette fire personar ein eller annan stad på grensa mellom barn og vaksne. Alle har dei bagasje å dra på, og i det som kjennest som ei uvanleg ekte setting, blir vi vitne til møtet mellom dei, og til den kommunikasjonen som finn stad. Og han er ikkje berre verbal! Han er på same tid aggressiv og empatisk, taus og høgrøysta, vond og kjenslevar. Med andre ord – heilt realistisk. Eg kjende meg som ein kikkar som ufrivillig blei vitne til noko gripande, verkeleg, men høgst privat som eg eigentleg korkje hadde noko med eller skulle sjå, men som eg likevel blei fanga av og som råka meg. Treng eg eigentleg seie meir?
Amund Grimstad

(Meldinga stod i Klassekampen den 9. februar 2007)

TEATER

Trøndelag teater – Gamle scene
TAUBE
Ein kabaret basert på Evert Taubes musikk og dikting
Av Bentein Baardson og Bodil Kvamme
Regi: Bentein Baardson
Scenografi og kostyme: Ingeborg Kvamme
Lysdesign: Torkel Skjærven
Kapellmeister: Åsmund Flaten
Med:Øyvind Brandtzæg, Hildegunn Eggen, Tone Søyset Døving m.fl. 

Sjølvsagt er det godt å høyre Taube profesjonelt framført, og å vere freista til å synge med. Men det som gjer Taubekabareten, som hadde urpremiere på Trøndelag teater tysdag, til noko langt meir enn ein konsert, var Bentein Baardson og Bodil Kvamme sitt presentasjonsgrep. Samstundes blei grepet også framsyningas største problem. 

Vi er på ei scene i Sverige vinteren 1976. Evert Taube er nettopp død og gravlagd, teatret er stengd, og inspisient og vaktmeister er på veg ut. Då tar merkelege ting til å skje. Som ein pendant til Pirandello og stykket som for tida går på Nationaltheatret, dukkar det opp åtte personar som nektar å la forfattaren sin døy. Det er Fritiof Andersson, Karl-Alfred, Rönnerdahl, Calle Schewen, Carmencita, Pepita, Rosa og Ellinor, – alle gjort udøydelege av Evert Taube. Nå tar dei over scena og minnest sin skapar samstundes som dei kranglar om kven av dei som er viktigast, og kven Taube sette mest pris på. 

Evert Taube var ein multikunstnar og særs mangefasettert person som er uråd å beskrive med få ord. Alt ved han var dikting, og det er ikkje enkelt korkje for biografar eller oss lekfolk å vite kva som var sanning og dikt i livet hans. For å vise fram dei mange ulike sidene, har Baardson og Kvamme latt dei åtte personane presentere sine syn, og så får vi kvar for oss velge kven vi vil tru på. Det er eit særs godt grep som gjer både dei åtte og Taube sjølv langt meir levande. Gjennom kranglinga, der dei i hovudsak berre er samde om ein ting, nemleg at Calle Schewens vals ikkje bør syngast, fortel dei sine eigne versjonar av historia. Samstundes flettar dei inn dei songane fortellinga handlar om. Med dyktige skodespelarar som også stort sett er brukbare songarar (eller omvendt), er dette eit vellukka grep for å presentere songskatten til Taube. Og ei stund er det også ganske underhaldande. Inntil Baardson og Kvamme fell for eige grep. For etter ei tid blir det litt keisamt å høyre på denne kjeklinga som ikkje bringer oss så mye nytt. Dramaturgisk blir framsyninga gåande på tomgang, og hadde det ikkje vore for alle dei gode songane og lekker innpakking i nydeleg lysdesign og scenografi, hadde det blitt temmeleg monotont. Forfattarane burde ha vore meir kresne med dialogen, og kanskje ha skore han noko ned. I finalen greier dei heldigvis å overraske, og avslutninga blir ei verdig avrunding. Når vi trur vi har høyrt det meste, syner det seg at dei har gøymd alle sviskene til slutt. Det seier alt om omfanget av den enorme songskatten etter Evert Taube. 

Det er lett å kjenne att dei ulike personane til Taube i dei åtte aktørane. Det er ikkje til å kome unna at mannfolka har mest å spele på, og at kvinnene hans er heller stereotype. Dette blir også grundig kommentert av Ellinor (Hildegunn Eggen) som ikkje gir Taube mye ære for kvinnesynet hans. Dei åtte aktørane er songleg noko ujamne, men nettopp Hildegunn Eggen syner at dette ikkje er noka hindring i ei særs rørande framføring av Brevet från Lillan. Avgjerda om kva for Taubefigur som var viktigast skal eg la ligge, men på scena er det Fritiof Andersson som i Øyvind Brandtzægs framføring er sjefen. Han imponerer både som skodespelar og songar, og gir gode indikasjonar på at om nokon, så må det vere Fritiof som er Taubes alter ego.
Amund Grimstad 

TEATER

Trøndelag teater – hovudscena
Berlinerpoplene
Etter ein roman av Anne B. Ragde
Dramatisert og instruert av Otto Homlung
Scenografi: Per Kristian Solbakken
Med: Harald Brenna, Trond-Ove Skrødal, Øyvind Brandtzæg, Jan Erik Berntsen, Tone Mostraum m.fl. 

Å dramatisere ein så fersk roman, som så mange har lese, og der lesarane har temmeleg klåre bilde av korleis både figurane og interiøret på Neshov ser ut, er ikkje enkelt. Scenene er mange, og romanen spenner i tid frå fredssommaren og fram til i dag. For å sy dette saman til eitt scenisk uttrykk har Homlung og scenograf Per Kristian Solbakken gjort ein del viktige val, og nettopp i desse vala ligg framsyningas største problem. Boka (eller bøkene ettersom Homlung har tatt med seg nokre personar og situasjonar frå oppfølgarromanen Eremittkrepsene utan at eg skjønar heilt kvifor) handlar om garden Neshov på Byneset utanfor Trondheim, om tre brør som alle har sitt å bere, og som etter mange år samlast då mora blir sjuk og døyr. Tor, den eldste, har gått på garden saman med foreldra i all sin dag. Kjærasten var ikkje bra nok for mora. Og dottera hans, Torunn, har han berre telefonkontakt med. Den andre, Margido, driv gravferdsbyrå, men har brote med familien fordi han kjenner den løyndomen som ligg som ei mørk sky over garden. Den yngste, Erlend, er homse, bur i København og har fornekta heile opphavet sitt. Så møtest dei att saman med Torunn, og etter kvart Krumme, Erlends sambuar i Danmark nokre hektiske dagar før jul. 

Anne B. Ragde brukar i romanen mye plass på å presentere dei ulike personane og dei liva dei lev før dei samlast ved sjukesenga. I første akt freistar Homlung og Solbakken å gjere det same, men der Ragde kan måle med brei episk pensel, får vi i teaterversjonen presentert ei endelaus rekke tablå som ei vareopptelling der ein med få unnatak greier å dvele lenge nok til at personane blir heile og får kjøt på beina. I boka er både sjølvmordet på nabogarden, den sprengkåte enka og den romslege presten viktige personar for å forklåre sider både ved hovudpersonane og ved situasjonen på Neshov. På scena blir dei uforståelege statistar utan særleg meining for dramaturgi og innhald. Dei fleste i salen hadde nok lese boka på førehand og kunne krysse av personar og scener etterkvart som dei dukka opp, men om dette var nytt stoff, skal du verkeleg ha tunga rett i munnen for å henge med i presentasjonen i første akt. 

Det lufta både fjøs og gris av romanen til Ragde, men når scenografien til Per Kristian Solbakken skal ta oss med til så ulike stader som designarhusvere i Køben, grisefjøs på Byneset, kjøkenet på Neshov og sjukehuset i Trondheim, så gjer han det ved ein stilisert scenografi nesten utan rekvisittar, og der kulissane er projiserte bilde av sjukehusinteriør, kjøkengardiner, målingsslitt panel og akvarium. Berre i badekarscena i København får han dette til å fungere. Scenegolvet ser heile tida ut som blankpolert stein, og det skal ein god porsjon innleving til for å tru at dette er golvet i eit grisefjøs. Slik får framsyninga ein alt for stor avstand til publikum. Og metaforen som har gitt namn til det heile, Berlinarpoplane, – at det som blei planta for seksti år sia framleis har kraftige røter, blir berre ei meiningslaus metallkulisse som svever over scena. 

Om scenografien er like vanskeleg i andre akta, blir framsyninga atskillig meir interessant etter pause. Då får aktørane ro og rom til å gå i djupna på personane, og særleg dei to eldste brørne, spela av Harald Brenna og Trond-Ove Skrødal, blir sakte men sikkert heile menneske til å tru på og leve seg inn i. Øyvind Brandtzæg som Erlend, og Tone Mostraum som Torunn, har heile tida vore truverdige personar. Dette heng nok ikkje berre saman med at dei leverer framifrå rolletolkingar, men også at personane er mindre aparte og difor enklare å framstille med truverd. Dramatisering og scenografi skapar som sagt unødig distanse til stoffet, men i andre akta er sceneprestasjonane så gode at framsyninga likevel blir sjåverdig. Det klassiske maskefallet mot slutten er eit kollektivt løft der også Jakob Margido Esp får maksimalt ut av den ganske anonyme rolla som faren. Trass i mange gode aktørar, er dette likevel først og fremst Øyvind Brandtzægs oppsetting. Han er ubetaleleg som naturalisert dansk homse, og samspelet med Krumme (Jan Erik Berntsen) i badekarscena er noko av det vakraste og samstundes mest humoristiske eg har sett om homsekjærleik på scena. Og Brandtzæg strør om seg med scenisk konfekt i form av små humoresker. Samtidig gir han oss eit nydeleg innblikk i ei lang reise frå det fordomsfulle Byneset til kongens by der alt er lovleg, – og attende att. Ei klassereise tur/retur som han presenterer med fingertippkjensle og varme. 

Ei teateroppsetting er eit sjølvstendig kunstnarleg uttrykk som skal stå på eigne bein. Denne framsyninga lir av at ho på eine sida lener seg altfor tungt på romanens faktiske innhald, medan ho samstundes ikkje greier å formidle atmosfæren. Det lufta definitivt ikkje fjøs på Trøndelag teater!
Amund Grimstad 

TEATER

Trøndelag teater – teaterkjellaren
TAKORADI – en sjømanns historie
Av Torvald Sund
Regi: Rita Abrahamsen
Scenografi: Per Kristian Solbakken
Framført av Hallbjørn Rønning 

Ketil Iversen gjekk til sjøs rett etter framhaldsskulen; – først på ein sildesnurpar, og deretter som dekksgut i utanriksfart. Han er etterkrigsungdomen med draumen i seg om raske pengar, store opplevingar, om å kome seg ut og vekk, og sjølvsagt om å ta for seg av dei gledene livet kan by på trass i moras medsende artiklar om kva sjømenn kan bli utsett for i framand hamn. Ketil Iversen er korkje betre eller verre enn andre. Dette er den usminka historia om ein temmeleg gjennomsnittleg norsk sjømann og dei folka han møter gjennom dei to-tre siste tiåra av norsk skipsfarts glanstid. 

Torvald Sund har skrive denne fortellinga, som ikkje er ei historie, men mange ulike anekdotar og tablå. Hallbjørn Rønning er både Ketil Iversen og alle dei han møter, og gjennom alle fortellingar, flashbacks og tablå formar det seg etter kvart eit nokså tydeleg bilde, ikkje berre av Iversen, men også av ei av dei mest myteomspunne yrkesgruppene i norsk etterkrigssoge. Her får vi stadfesta både mytar og fordommar. Pengane sit laust, og drikk og horehus er kvardagskost når ein er hamn. Men vi får og innblikk i sakna, draumen om å sette rot for personar som har fått det rastlause i blodet, om kjærleik, og om det umogelege i å kombinere eit vanleg familieliv med månader i utanriksfart. 

Torvald Sunds historier er frodige, burleske og fantastiske. I bøkene om Onkel Oskar har han synt dette til fulle, og i Takoradi boltrar han seg i same fortellarkunsten. Det som gjer denne drygt timelange monologen til noko meir enn berre nok ei sjømannshistorie, er nettopp dei gode fortellingane, det autentiske, men også det uventa og komiske. Som når vår mann møter Maria i Peru og må stadfeste at i Norge har vi stivna vatn! Og at vi går på skøyter på det stivna vatnet medan fiskane symjar under! Som ein maritim Peer møter Ketil verda, og legg han under seg. Han lyg og skryt, og han omtalar Lima, Hamburg, – og Takoradi (ein hamneby på vestkysten av Afrika) som om det skulle vere Hommelvik og Støren. Han er ein verdsmann, men får det ikkje til heime. 

Rita Abrahamsens regi har lagt vekta på det verbale, og det er eit fornuftig val. Her er nesten ingen scenografi, og berre nokre få enkle rekvisittar. Merksemda vår er på Hallbjørn Rønning og alle dei personane han presenterer oss for. Det kan tidvis vere litt problematisk å henge med i alle dei ulike figurane, for persongalleriet er stort og rolla tekstrik og krevjande. Men Rønning er særs fortruleg med stoffet, og det er lett å tru på han. Trass i alle løgnhistoriene!
Amund Grimstad 

(Meldinga stod i Klassekampen den 30. oktober 2006)

TEATER

Trøndelag teater – studioscena
Ferdydurke
Av Witold Gombrowicz
Produsert og framført av Teatr Provisorium og Kompania Teatr
Regi: Witold Mazurkiewicz og Janusz Oprynski
Med: Jacek Brzezinski, Witold Mazurkiewicz, Jaroslaw Tomica og Michal Zgiet

Høgst realistisk surrealisme, – humoristisk, eksistensielt, men først og fremst særs velspela.

Det er polsk kulturveke i Trondheim, og i samarbeid med universitetet har det lukkast Teaterhuset Avant Garden og Trøndelag teater å få eit tredagars gjestespel av Teatr Provisorium og Kompania Teatr frå Lublin i Polen. Oppsettinga Ferdydurke er basert på Witold Gombrowicz’ roman av same namn. Produksjonen er sett opp nærare 400 gongar og har turnert i eit utal land sia premiera i 1999, har hausta eit tjuetals internasjonale prisar, og er særs etterspurd. I helga var det altså norgespremiere i Trondheim.

Den polske forfattaren Witold Gombrowicz (1904-1969), som levde mesteparten av livet i eksil i Argentina og Frankrike, skreiv romanen Ferdydurke i 1937. Det er ein sterkt satirisk roman om ein trettiårig forfattar som ein dag vaknar opp og finn ut at litteraturprofessoren hans har kidnappa han og ført han attende til skulebenken som femten-sekstenåring for der å lære alt om att på rette måten. I dag blir Gombrowicz rekna som Polens største forfattar i si tid, men det var ikkje alltid slik. Bøkene hans blei forbode av både polske nasjonalistar, naziregimet og seinare av stalinismen, noko som i følge Milan Kundera burde vere eit kvalitetsprov i seg sjølv. Ungdomsromanen Ferdydurke blei omsett til norsk i 1969, og er å rekne som ei av førre hundreårets undergrunnsklassikarar og ei skikkeleg kultbok.

Dramatiseringa til Teatr Provisorium og Kompania Teatr er ein nokså fri leik med brokkar og fragment frå boka. Å vakne opp, som den trettiårige hovudpersonen gjer i første kapittel, for så å finne ut at han er femten-seksten år, er i seg sjølv temmeleg absurd. Og slik er også framsyninga. Sjølv om stykket, bak all surrealismen, nok i stor grad handlar om mogning, blir eit innhaldsresymé ganske meiningslaust. Men likevel, bak og oppi det absurde, dukkar det stadig opp saker for ettertanken, og i skrivande stund, fleire timar etter framsyninga, kjem meir og meir fram i medvitet.

I ein temmeleg strippa scenografi der konturane av eit lite rom med ein benk, eit bord og eit vindauge er alt, greier dei fire aktørane å hoppe fram og attende i tid og rom i eit i dobbel forstand tett spel. Jamvel om det er mye dialog, er dette i høgste grad fysisk teater der mimikk og kroppsspråk er vel så viktig som det verbale. Dei fire er hovudpersonen, den ganske dominerande læraren hans, og to personar eg oppfattar som kameratar eller medelevar. I uttrykk er framsyninga tidvis ekstrem, pubertal, erotisk og plump, og inneheld ikkje så reint lite prompehumor. Men det er gjort intelligent og humoristisk, og etter kvart (og delvis etterpå) ser eg konturane av meir eksistensielle mogningsaspekt, som mellom anna ein kamp mellom det intellektuelle og høgverdige på den eine sida, og ønsket om det enkle livet hjå stallgutane på den andre. Naivisme vs. intellekt, eller det plumpe og puerile mot den ideale fordring, om du vil. Og det handlar mye om spel, om tvisyn og dualisme, – om å måtte vere sin eigen motsetnad når den sterkt manipulerande professoren tvingar dei tre inn i stadig nye roller. Men dette er langt frå det einaste ein kan tolke inn i denne framsyninga, så mangefasettert og innhaldsrik (ja, nettopp innhaldsrik!) som ho er. Det intense, tette, presise og krevjande kammerspelet der dei fire held deg fast i samfulle 80 minutt, er ei oppleving i seg sjølv. Og det er lenge sia eg har sett ei framsyning der ettersmaken er så sterk!
Amund Grimstad

(Meldinga stod i Klassekampen den 16. oktober 2006, og i Norsk Shakespeare og teatertidsskrift nr 3/4-2006)

TEATER

Raud vinter
Av Torvald Sund
Musikk: Knut Anders Vestad
Regi: Arnulf Haga
Scenografi: Monica Nestvold
Torvteatret, Levanger

Ein lite påakta del av norsk historie har fått sitt songspel, – og det var på høg tid.

Den moderne nasjonsbygginga i Norge tok til i 1814, men det demokratiske prosjektet tok først for alvor fatt med Thranerørsla rundt 1850. At agitasjonen til Marcus Thrane blei møtt med fengsling, og endte med emigrasjon til USA, er godt kjend. Men at fengslinga av ein av Thranes agitatorar i Levanger i februar 1851 førte til opprør og militær unntakstilstand med det resultatet at fleire av dei lokale rebellane fekk seks til ni års straffarbeid på Akershus, er langt frå del av allmennkunnskapen i kongeriket. Nå har denne dramatiske hendinga fått sitt songspel, og ut denne månaden står Levanger på hovudet for å dokumentere at byen for 155 år sidan stod i revolusjonens første rekke, og skapte overskrifter i aviser over heile verda.

I februar 1851 kom verdsrevolusjonen til Levanger. Thranittaragitatoren Carl Johan Michelsen held møte for å skipe arbeidarforeining, og for å agitere for allmenn røysterett, og det som vi i dag ser som heilt sjølvsagte demokratiske rettar. Dette blei for dryg kost for borgarskapet i Levanger, og Michelsen blei fengsla. Men der gjorde proprietær og lensmann opp rekning utan vert. Arrestasjonen førte til eit opprør som sette Levanger på hovudet og verdskartet i tre dramatiske døgn i februar 1851. Det blei sjølvsagt eit nederlag, og alle leiarane fekk lange tukthusstraffar. Men opprøret gav gjenlyd, og varsla om kva som ville kome. Om dette skreiv Åke Jünge boka ”Tre dagar i februar” i 1994. Nå har forfattaren Torvald Sund saman med komponisten Knut Anders Vestad skrive eit songspel om dei dramatiske dagane, og laurdag var det premiere på det same torget der slaget stod for 155 år sia.

Songspelet til Sund og Vestad er tru mot det historiske bakteppet, men har lagt inn ei kjærleikshistorie for å krydre det heile. Det er blitt eit poetisk og vakkert lite spel i spelet, men eg er uviss på om ei så sterk hending treng slik krydring. Handlinga går føre seg på to plan, – det er det rasande opprøret til massane i Levanger mot ein uvanleg arrogant proprietær og valdsmakta hans, og det er altså kjærleikshistoria til to av dei sentrale opprørarane, tenestejenta Birgitta og skreddaren Paul Olsen.

Drygt 100 lokale amatørar utgjer det meste av ensemblet, og i dei mange masseopptrinna har instruktør Arnulf Haga gjort ein god jobb i å få fram raseriet og opprørstrongen. Her er det god personinstruksjon, synkronisering og koreografi. Like vellukka er ikkje all dialogen som tidvis ber litt for sterkt preg av at dette er amatørar. Men framsyninga står seg på at tre av dei sentrale aktørane syner gode sceneprestasjonar. Eg er skeptisk til kjærleikssoga, og ho var noko klisjeprega, men blei varmt og vart framstilt av Gunhild Sundli og Jon Asle Tronstad. Og Ingrid Elise Andersen synte eit stort register som Sild-Anna, eit fandenivaldsk kvinnfolk som berre vaks seg større og større gjennom framsyninga. Musikken til Vestad kler oppsettinga godt, men han er vanskeleg å synge, og det slit mange av aktørane med.
Raud vinter er eit imponerande dugnadsprosjekt som ikkje berre er Levanger si kollektive historie, men ein viktig del av Norgeshistoria. Det som nå blir spela på torget i Levanger, er noko uferdig både når det gjeld tekst, scenografi og spel. Men med litt justering, omarbeiding og betre personinstruksjon, har dette i seg stoff til å bli noko meir enn berre eitt av mange lokale spel.
Amund Grimstad

(Meldinga stod i Klassekampen den 20. september 2006)

TEATER

Pingvinhjelpen
Av Erlend Loe
Regi: Anne Marit Sæther
Scenografi og kostyme: Gilles Berger
Musikk: Martin Smidt
Dei som er med: Marianne Meløy, Hildegunn Eggen, Stian Hovland Pedersen, Hans Petter Nilsen m.fl.
Trøndelag teater – Gamle scene

På sitt lågmælte, humoristiske og framleis naivistiske vis, får Erlend Loe formidla mye moral utan å bli moralistisk, og samstundes gir han prompehumoren ein velfortent renessanse.

Då Trøndelag teater for tre år sia sette opp Kurt koker hodet av Erlend Loe, blei det ein formidabel suksess. Ei særs medverkande årsak til det, var at regi og scenografi var ved duoen bak Cirka Teater, Anne Marit Sæther og Gilles Berger, og med Martin Smidt som komponist. Never change a winning team, heiter det, og slik har nok teatret tenkt når dei nå set opp eit nytt stykke av Erlend Loe. Same trekløveret er hyra inn for å ta hand om regi, scenografi og musikk. Det har vore eit lykkeleg val, for Pingvinhjelpen, som hadde urpremiere onsdag, er blitt prima teater for både barn og vaksne, – og særleg foreldre.

Ei gamal devise som skulle vere vel kjend for lesarar av denne avisa, er at det er rett å gjere opprør. I følge Erlend Loe, gjeld det og for ungar. Og i den settinga vi blir tatt inn i, er det ikkje vanskeleg å seie seg samd i det. Lone (Marianne Meløy) bur i ein strigla heim der foreldra (Hildegunn Eggen og Stian Hovland Pedersen) er opptatt av fasade, ting og at alt skal vere rett. Dei lever eit utvendig liv der det er lite rom for leik, varme og kjærleik. Lone skal vere tekkeleg og spele piano, men er elles ganske usynleg for foreldra. Vi kjem rett inn i førebuingane til eit middagsselskap som skal vere temmeleg A4, men som etter kvart tar ei heilt anna retning.

Eg skal ikkje eingong freiste å avsløre kva som skjer, til det er handlinga alt for surrealistisk, men berre fortelle at med eitt står det ein lys levande keisarpingvin med namn Bismarck på spisebordet. Og med det er vi i gang med fetisjisme, analhumor, militære nedbrytingsmetodar, restaurering av foreldre, øydelegging av det materielle og uendeleg mye meir! Oppi det heile finn vi parallellar til både dokumentarfilmen om keisarpingvinane og til innvandringspolitikk. På sitt litt lågmælte og framleis ganske naivistiske vis greier Erlend Loe å sy saman eit konglomerat av innfall og undertekst til ein herleg familiekomedie om noko så banalt og enkelt som at livet handlar om kjærleik og ikkje om ting. Midt oppi eit etter kvart ganske vulgært opprør, der prompe- og bæsjehumoren får ein formidabel renessanse, greier Loe likevel å seie vesentlege ting utan å bli moralistisk.

Anne Marit Sæters regi er vanlegvis prega av det visuelle. Denne gongen er det atskillig meir tekst, synkronisering av entre og sorti, og ein god porsjon koreografi. Det blir spela komedie i høgt tempo, og Sæther syner at ho også meistrar denne sjangeren. Men samstundes greier ho å flette inn poetisk og visuelt teater, spesielt ved ein utsøkt bruk av velkoreograferte, synlege sceneskift. Personinstruksjonen er også framifrå. Marianne Meløy greier å framstille ungjenta Lone på eit særs truverdig vis, og får rikeleg høve til å ause av det store registeret sitt. Og Hans Petter Nilsen imponerar som pingvin med rørsler og koreografi som tyder på grundige pingvinstudiar. Dramaturgisk har produksjonen eit ørlite problem i starten av andre akt, men det er lite å skrive heim om ettersom oppsettinga rett etter formeleg eksploderar i ein uvanleg vakker syntese av scenografi, lys og musikk.

Scenografien til Gilles Berger var denne gongen atskillig meir diskret enn han plar vere. Det heng sjølvsagt saman med at Gamle scene set klåre grenser for kva som er fysisk mogeleg. Ein stilig, men litt sjellaus retroheim, og nokre enkle mekaniske saker på rommet til Lone, i tillegg til ein artig bruk av rekvisita i to målestokkar. Utsøkt som alltid, men altså meir forsiktig enn vanleg, – trudde eg. For i slutten av første akt tar scenografien til å løyse seg opp, for så i midten av andre akt å gjennomgå ein fullstendig metamorfose der det stilege husveret med eitt blir eit islandskap i Antarktis! Og med eit musikalsk bakteppe der Martin Smidt verkeleg syner kva han er god for, blir matauken til ho-pingvinane ei poetisk, visuell og særs vakker oppsetting i seg sjølv. Og medan eg skriv om det visuelle, må eg få med at Espen Høyem og Turid Bjørnsen har laga pingvin og flodhest som er til forveksling lik originalane.

Pingvinhjelpen er ein mangefasettert oppsetting som både er humoristisk, varm, vulgær, intelligent, plump, moralsk, vakker og mye meir på same tid. Det verkeleg imponerande er at Loe får alt dette til å dra i same retning. For som Lone heilt korrekt oppsummerar til slutt, handlar framsyninga ganske enkelt om livet, rett og slett.
Amund Grimstad

(Meldinga stod i Klassekampen den 4. september 2006)

TEATER

Peter Pan
Av James Matthew Barrie
Musikk: David Barrett
Regi og koreografi: Marita Rødset
Scenografi: Bente Rødahl
Musikalsk leiar: Sunniva Hovde
Med: Teaterlaget i BUL Nidaros
Teaterlaget i BUL – Tårnet på Munkholmen

Ei særs visuell og velkoreografert oppsetting full av humor og ein god porsjon magi.

Den hundre år gamle historia om Peter Pan og Wendy, om Aldrilandet, indianarar, havfruer, sjørøvarar og gløymde barn har gitt opphav til mange ulike tolkingar frå rein underhaldning til Freudiansk psykologi. Det er den magiske historia om kva tenåringsjenta Wendy gjer siste natta som barn før ho får eige rom, om morsroller, og om unge menn som ikkje vil bli vaksne og ta ansvar. På eine yttersida har du Disneytolkinga som ei rein eventyrhistorie, og på den andre kanten den nærmast sjukelege Michael Jackson og hans Neverland. Når teaterlaget i BUL har vald å sette opp Peter Pan som årets sommarframsyning i tårnet på Munkholmen, har dei nok hella meir til eventyret enn psykologien, men utan å ramle ned i den klissete Disneytradisjonen. Det er blitt ei framsyning som ei reise i magi, og der uvanleg visuelt teater til BUL å vere, understrekar og gir tyngde til opplevinga og det magiske.

For dei som ikkje kjenner historia, dreier ho seg altså om Wendy og dei to brørne hennar som ei natt blir med Peter Pan til eventyrøya Aldrilandet der sjørøvarkaptein Krok og Peter Pan ligg i konstant strid, og der det lever indianarar og havfruer saman med dei gløymde barna som ikkje har noka mor. Aldrilandet er eit slags Shangri-La der elding er eit ukjend fenomen, og der leiken berre blir øydelagd av kaptein Krok og saknet av ei mor.

Det er ei fortelling på uendeleg mange plan, og med rom for minst like mange tolkingar. Marita Rødset har vald å lage ei leiken og humoristisk framsyning der magien og det visuelle blir viktigare enn sjølve historia. Det er masseopptrinn som er velkoreograferte, og det er spektakulære og imponerande sirkusliknande scener der aktørane blir reine trapeskunstnarar. Det er vakkert og poetisk og bind eigentleg framsyninga meir saman enn musikken og songinnslaga som her er nedtona i dobbel tyding. Det har vore eit godt val, for stemmeprakta til det særs unge ensemblet blir ikkje imponerande i dei vanskelege akustiske tilhøva i tårnet. Rødset har og greidd å ta vare på dei mange ulike laga i oppsettinga, og framsyninga kryr av undertekst og humor som gjer at både vaksne og unge får sitt. Ein god porsjon metateater er det og blitt.

Trass i særs ung alder, er det eit rutinert ensemble som blir leia av ein sjarmerande og trygg Niklas Ottar Kummeneje som Peter Pan. Wendy er framifrå spela av Mira Dyrnes Askelund, og samspelet mellom desse to gir oss ei varm og romantisk lita Romeo-og-Julie-oppsetting i miniatyr. Hanne Løkberg Riege sjarmerte alle som Tingeling, og gav oss ubetaleleg miming. Det rundt trettitals store ensemblet går ut og inn av nærare femti roller knapt utan at vi merkar sceneskifta. Det krev disiplin og god personinstruksjon. Sjørøvarslag, fekting, havfruedans og akrobatikk i stram koreografi gjer Peter Pan til ei visuell og opplevingsrik framsyning.
Amund Grimstad

(Meldinga stod i Klassekampen den 12. juni 2006)