Archive for januar, 2018

Det er aldri for seint

mandag, januar 29th, 2018
VITAL: Å vere 61 år er inga hindring når du vil ta livet ditt attende. FOTO: MAGNUS R. FURSET

VITAL: Å vere 61 år er inga hindring når du vil ta livet ditt attende. FOTO: MAGNUS R. FURSET

TEATER

«Lilly Valentin»

Teatret Vårt, Arbeideren, Ålesund
Av: Willy Russell
Omsett av: Morten Krogstad
Dialektbearbeiding: Astrid Overaa
Regi og visuelt uttrykk: Philipp Stengele
Lys: Jonas P A Fuglseth
Med: Astrid Overaa

Ei varm og inderleg forteljing som syner at det aldri, aldri er for seint å ta livet attende.

Willy Russells monolog frå 1986 om den middelaldrande arbeidarklassehusmora Shirley Valentine frå Liverpool som stikk av frå mann og heim til ein fjorten dagars tur til Hellas der ho finn att seg sjølv og sitt eige liv og deretter bestemmer seg for å bli, er for lengst blitt allemannseige. Filmatiseringa frå 1989 med Pauline Collins i hovudrolla vann ei rekkje priser og blei ein megasuksess, og her heime vil dei fleste hugse Anne Marit Jacobsens versjon på Nationaltheatret frå same år, ei oppsetjing som blei så populær at ho måtte flyttast frå amfiscena til teaterets hovudscene. Mindre kjend er det at Astrid Overaa framførte monologen på Teatret Vårt i Møre og Romsdal for femten år sia i regi av Erik Ulfsby. Også det ein produksjon som gjekk for fulle hus og vel så det.

Mye vatn er runne i havet sia den gongen, og det er eit ope spørsmål om historia har same sprengkraft i dag, tretti år etter at ho blei skriven. Lilly Pedersen med jentenamnet Valentin er ei husmor som må snakke til veggen for å få til ein fornuftig samtale i eit ekteskap som for lengst har gått i stå. Stikk i strid med all pliktkjensle, vågar ho likevel å takke ja til venninnas invitasjon om å bli med til Hellas. Og med opne auge let ho seg der forføre av ein grekar, før ho til slutt nektar å reise heimatt. For tretti år sidan var dette relativt grensesprengjande og ganske uhøyrd. Men kvinner på 40 – 50 er ikkje lenger middelaldrande, og sjølv om mange framleis lever i innestengde ekteskap, er det ikkje noko spesielt sensasjonelt med ei dame som bryt ut og finn att livet sitt.

Då Teatret Vårt sette opp Lilly Valentin i 2003 var Astrid Overaa femten år yngre og om lag like gamal som Lilly i originalmanuset. Det nye når teateret nå set opp att monologen, er at Overaa spelar ei 61 år gamal dame der alderen er langt meir openberr og det kroppslege forfallet har kome lenger. Det er ein adapsjon som gjer at historia med eitt blir mye heftigare, og ikkje minst utfordrande for fordommane våre.

I eit heilt nake scenerom med berre ei handlevogn, og etter kvart ein koffert som rekvisitt framfører Overaa monologen. Regien er denne gongen ved Philipp Stengele. For to år sia fekk han to Heddanominasjonar for oppsetjinga av William Shakespeares «Othello» for ungdom, også det for Teatret Vårt. Tekstbearbeidinga som han gjorde der, var framifrå, og dette har han tatt med seg og vidareført i «Lilly Valentin». Saman med Astrid Overaa har han laga ei oppsetjing der det er autentisiteten og dei mange gjenkjenningsmomenta i teksten og små detaljar i framføringa hennar som skapar det heile. Morten Krogstads omsetjing er bearbeidd vidare til eit levande og munnleg sunnmørsk. I tillegg er handlinga lagt til Ålesund i dag, og det er gjort mye godt arbeid med den lokale tilpassinga av innhaldet. Willy Russells originaltekst er svært god, reflekterande og full av kvardagsfilosofi til å kjenne seg att i. Og den bearbeidinga og tilpassinga som Stengele og Overaa har gjort, yter teksten stor rettferd samstundes som dei vidareutviklar han og gir han langt meir autentisitet. Overaa er inderleg, varm, klok, reflekterande og overtydande på scena, ho er trygg i spelet, eig publikum og i den særs teksttunge rolla er det lett å bære over med at det blei litt suffli på premieren.

Både med tanke på #metoo i haust, og på at denne vel tretti år gamle historia ikkje lenger er like oppsiktsvekkjande, må eg vedgå at eg var litt skeptisk før premieren laurdag. Men Stengele og Overaa feide all tvil til sides, og eg laut meg både sjarmere og forføre. Eitt er at det er ein framifrå tekst og ei god historie, men den nytolkinga Stengele og Overaa har gjort, bringa med seg mange nye og spennande dimensjonar, som til dømes oppgjeret med  tabuførestillingane vi har knytt til alderdom og kroppsleg forfall. Alder er først og fremst eit tal, og det er aldri for seint å leve.

(Meldinga stod i Klassekampen måndag den 29. januar 2018.)

Overspel og plump humor

lørdag, januar 27th, 2018
KOREOGRAFI: På sitt beste er Strømgren når han får skodespelarane til å gjere stilisert dans. FOTO: MARIUS FISKUM

KOREOGRAFI: På sitt beste er Strømgren når han får skodespelarane til å gjere stilisert dans. FOTO: MARIUS FISKUM

TEATER

«Nordens Paris»
Hålogaland Teater, Scene vest
Av: Jo Strømgren
Regi og scenografi: Jo Strømgren
Kostymedesign: Yngvar Julin
Lysdesign: Øystein Heitmann
Med: Ketil Høegh, Finn Arve Sørbøe, Kristine Henriksen, Trude Øines, Jonas Delerud, Jørn Fuller-Gee og Marius Lien

Eit umiskjenneleg og absurd Strømgrenunivers, men langt frå hans vanlege standard.

Det er Nordlysfestival i Tromsø, og opningsframsyninga er ein urpremiere på Hålogaland Teater. Jo Strømgren har laga fleire produksjonar for teateret tidlegare, og denne gongen er han hyra inn for å skrive og setje opp ei framsyning om byens kallenamn; «Nordens Paris». Men slik det ofte er i Strømgrens univers, blir det heilt annleis enn ein skulle tru.

Ein langt over gjennomsnittet ambisiøs ordførar i Tromsø (Ketil Høegh) og hans våpendragar og barndomsvenn (Finn Arve Sørbøe) får det for seg at byen må markere seg internasjonalt, og at det blir for smått å gå gjennom byråkratiet i Oslo. Utan særleg demokratisk ryggdekning, og på nokså sjølvstendig initiativ leiger dei like godt ei toppleilegheit i Paris for å opne Tromsøs ambassade i den franske hovudstaden. Til opninga har dei invitert både president Macron og eit par av statsrådane hans. Og ettersom dei er i Frankrike, har dei tatt med seg eit par norske damer (Kristine Henriksen og Trude Øines) for å mørne dei franske politikarane. Dei har ville vyar for eksportnæringa og startar med 40 tonn kvalkjøt i tillegg til litt heimelaga Tromsøpalmevin. Som lesaren forstår, er det ei fullstendig absurd, ellevill og heilt uhandterleg historie Jo Strømgren tek oss med på, slik han ofte har gjort før.

Scenografien, som kanskje er det mest vellukka ved denne oppsetjinga, er ei toppleilegheit i sjuande etasje utan heis og med ein liten takterrasse. Her held dei fire håpefulle Tromsøværingane til medan dei bur seg på ambassadeopning og celebert besøk, samstundes som ein amorøs fransk nabo med fartstid frå framandlegionen (Jonas Delerud) og ein skorsteinsfeiar som også har andre agendaer (Jørn Fuller-Gee), forstyrrar førebuingane. Som i mange av Strømgrens andre produksjonar, snakkar dei to eit språk ingen forstår, men som denne gongen fonetisk liknar på fransk. Eit anna typisk kjenneteikn er at koreografen Strømgren også får skodespelarane til å gjere synkrone og stiliserte rørsler, og det seier diverre ein del om framsyninga, at det er her personinstruksjonen er på sitt beste.

«Nordens Paris» er ei absurd framsyning med eit utal forviklingar og mye situasjonskomikk, og sjølvsagt ikkje utan eitt og anna artig innslag. Ideen er god, men historia er altfor tunn, heng ikkje i hop, og er heller ikkje spesielt morosam. Humoren er full av stereotypiar og tidvis ganske plump, og personinstruksjonen er nyansefattig og går i alt for stor grad ut på overspel. Dette er langt frå Strømgren på sitt beste.

(Meldinga stod i Klassekampen laurdag den 27. januar 2018.)

Leik med konvensjonar

mandag, januar 22nd, 2018
SYMPTOMATISK: Det er ikkje akkurat frå ein påfugltrone Ubu utøver makta si. FOTO: ALEKSANDAR RAMADANOVIC

SYMPTOMATISK: Det er ikkje akkurat frå ein påfugltrone Ubu utøver makta si. FOTO: ALEKSANDAR RAMADANOVIC

TEATER

«Ubu»
Trøndelag Teater, Hovudscena
Etter «Kong Ubu» av Alfred Jarry
Omsett av: Kjell Helgheim
Konsept, tekst og regi: Tomi Janežič
Scenografi: Branko Hojnik
Kostyme: Marina Sremac
Koreografi: Katja Legin
Lysdesign: Eivind Myren
Med: Karl-Vidar Lende, Stine Fevik, Mari Hauge Einbu, Mads Bones m. fl.

Ein skikkeleg happening av ei framsyning, men kanskje med større ambisjonar enn berre å underhalde?

Då Alfred Jarrys «Ubu Roi» hadde premiere i Paris i 1896 blei det total skandale og oppsetjinga blei tatt av plakaten same dag. Både i form og innhald braut stykket med alle teaterkonvensjonar og blei forløparen for både det absurde og det meir moderne og politiske teateret, samt for kunstretningar som surrealisme og dadaisme.

Handlinga dreier seg om Ubu (Karl-Vidar Lende) som styrtar kongen i Polen, kjøper seg popularitet før han blir ein maktsjuk despot som herskar gjennom drap og grov utbytting. Nå har Trøndelag Teater henta inn det kunstnarlege teamet frå suksessoppsetjinga «Doppler» frå 2016 og latt dei lage ein parafrase over Jarrys tekstar og hendingane rundt urpremieren, ei framsyning som både går inn i og kommenterer seg sjølv og verda for øvrig. Det er ei stor og dristig satsing både fysisk, kunstnarleg og i bruk av verkemiddel, og det er brot på og leik med konvensjonar.

Teatersjef Kristian Seltun skal ha ros for å satse så vågalt og politisk på hovudscena. Regissør Tomi Janežič følgjer i grove trekk narrativet til originalen, men der scener og tablå kjem langt frå kronologisk, og der stadige brot gjer at du aldri veit kva som ventar deg. Han nyttar heile scenerommet, salen og publikum, tar inn både eit heilt musikkorps og nye statistar frå kveld til kveld, boltrar seg i teatralske verkemiddel og konvensjonar som han like ofte bryt med den største sjølvfølgje. I like stor grad som dette er ein parafrase over «Kong Ubu», er det ein kommentar til scenekunsten og ikkje minst til verda i dag. Det er absurd, det er opprørsk, og det er fullstendig annleis.

Alt dette er både vel og bra, men etter at Jarry lagde ein godt førebudd skandale i 1896 har det skjedd mye med scenekunsten. Det er lite att som kan provosere eit etter kvart ganske blasert publikum, og blod, bannskap og bæsj gjer det i liten grad. Her ligg produksjonens størte dilemma. Distansen til det politiske og opprørande blir for stor til å gjere noko med oss, og i staden for å røske i publikum, eller syne oss at Jarrys visjonar er blitt røyndom, blir vi stort sett berre underhaldt. Vi følgjer dei mange innfalla, humrar og ler, gler oss over særs dyktige skodespelarar med ein energisk og infam Karl-Vidar Lende i spissen, let oss imponere over improvisasjonskunsten deira, finn nok framsyninga litt lang, men har ein opplevingsrik kveld i teateret. Det er blitt ein skikkeleg happening av ei framsyning. Men det var vel neppe berre det Janežič ønska å oppnå?

(Meldinga stod i Klassekampen måndag den 22. januar 2018)

Vi og dæm

torsdag, januar 18th, 2018
TEATER

FASCINASJON: I yndlingstrøya frå 2009 gir Ole Christian Gullvåg oss innblikk i kor eksistensielt det kan vere å vere lidenskapeleg opptatt av Rosenborg og fotball. FOTO: ESPEN STORHAUG

FASCINASJON: I yndlingstrøya frå 2009 gir Ole Christian Gullvåg oss innblikk i kor eksistensielt det kan vere å vere lidenskapeleg opptatt av Rosenborg og fotball. FOTO: ESPEN STORHAUG

«Rotsekk»
Turnéteatret i Trøndelag, Verkstadhallen i Trondheim
Av: Ole Christian Gullvåg og Aslak Moe
Regi: Aslak Moe
Med: Ole Christian Gullvåg

Eit varmt, ærleg, særs personleg og ikkje minst innsiktsfullt gløtt inn i eit univers som kan verke ganske uforståeleg for mange av oss.

Kva er det som gjer at tilsynelatande heilt vanlege, oppegåande og intelligente menneske kan stå nærast i affekt og rope: «Hate, hate, hate Molde by!»? For dei fleste av oss er dette ganske uforståeleg, og etter å ha sett Ole Christian Gullvågs monolog «Rotsekk», er det framleis synd å si at eg har kome til full forståing, men eg skjønar likevel at spørsmålet er langt meir samansett enn som så.

Ole Christian Gullvåg er ein særs dyktig, hardt arbeidande og seriøs skodespelar eg har både sett og meld med stor interesse dei siste åra. Så syner det seg at han i tillegg er ein langt over gjennomsnittet fotballfrelst Rosenborgsupportar, ein som identifiserer seg i så stor grad med laget sitt at han seier at det var VI som tapte eller vann, og ikkje dei, for DEI er alle dei andre; Skeid og Moss og Sogndal, for ikkje å seie Molde, medan VI er Rosenborg. Om dette identitetsspørsmålet og mye meir har han nå laga teater, og i kveld var det urpremiere på monologen «Rotsekk» i Verkstadhallen i Trondheim før framsyninga skal ut på turné i det nye storfylket.

Det heiter at fotballen er rund, men då er det nærliggjande spørsmålet korleis han samstundes kan gjere så mange tilhengjarar så til dei gradar firkanta? Dette har eg aldri fått noko godt svar på, men Gullvåg er faktisk i nærleiken med denne monologen. Nake og ærleg fortel han om oppvekst i Nordland der det naturlege valet for ein unggut ville vere å heie på Bodø/Glimt, men korleis ein tur til Trondheim opna auga hans for noko større, noko som etter kvart blei nesten religiøst, ja kanskje meir enn det, nemleg fascinasjonen for Rosenborg. Og når den vesle familien flyttar til Trondheim medan han framleis er ein yngling, og Lerkendal er i ti minutts gangavstand frå heimen, er både lykka og løpet lagt. Om dette fortel han varmt, inderleg og ganske nådelaust ærleg med ikkje så reint lite sjølvironi. Vi ler både av og med han, og forstår etter kvart at dette er identitet, og meir enn det; det er openbert heilt eksistensielt. Det er mye humor, det er litt trist, og det er det mest innsiktsfulle eg nokon gong  har fått presentert om å vere fotballfrelst. Eg var på nippet til å skrive fotballgal, og er freista til å omtale Gullvåg som ein fotballnerd, men framsyninga gjer noko med meg som får meg til å moderere språkbruken.

Ope, ærleg og med mye humor fortel han om supportarens opp- og nedturar, om kor omfattande kjærleiken er til fotballen generelt, men til Rosenborg spesielt, og ikkje minst om problema med å bli forstått og akseptert av teatervenner for denne ikkje veldig intellektuelle interessa. Og på same tid fortel han meir personlege historier om eigen oppvekst, familie og etter kvart temmeleg private forhald. Og eg tar meg i å lure på kvifor han må ta med dette i ein elles ganske humoristisk sak om det eigentleg heilt uvesentlege fenomenet fotball.

Men medan vi let oss underhalde, humrar og ler som om vi er og ser ein relativt god standupkomikar, og guarden er nede, slår Gullvåg med eitt ganske hardt attende og treff så det kjennest. Det personlege er ikkje litt teatralsk staffasje i all humoren. Dette er langt alvorlegare enn som så, låtten set seg fast i halsen og blir erstatta med ein klump medan vi slit med tårene og heilt andre kjensler. Eg skal ikkje røpe noko av narrativet, men Gullvåg fortel ikkje ei historie om ein vanleg fotballforelsking, men noko langt større og meir eksistensielt, og etter kvart forstår vi at alt i livet heng saman med alt.

Dette er Ole Christian Gullvågs personlege beretning og historie, men ho er skriven i samarbeid med og regissert av Aslak Moe. Det er ikkje eit tilfeldig val. Moe har dei siste åra instruert tre heilt ulike, men samstundes særs sterke monologar. Først var det Thomas Byes litt undrande «0 + 0 = 4» om saka mot Fredrik Fasting Torgersen (2014). Så kom Morten Joachims «Fire begravelser og ett bryllup» i 2016, og nå denne. I alle tre har Moe greidd å skape forteljarteater som held interessa hjå publikum heile tida, små dramaturgiske grep og vendingar som gjer at tilskodaren blir halde fast og må følgje med. Og sjølv om Morten Joachims historie handlar om at han på stutt tid gravla sine fire næraste på grunn av rusbruk, medan Gullvågs monolog meir er om ein altomfemnande og relativt ufarleg fascinasjon, er det likevel forbausande mye likt i dei to framsyningane som båe handlar om ulike junkies, om avhengigheit og om nære relasjonar. Og om kor skjørt og vanskeleg livet kan vere.

Saman med Aslak Moe har Ole Christian Gullvåg gitt oss eit varmt, personleg og nådelaust ærleg innblikk i livet og kvardagen til ein fotballfrelst person som til liks med oss alle er langt meir enn berre ein diagnose eller klistrelapp, men eit heilt menneske med ein lidenskap eg framleis ikkje fullt ut kan forstå, men som eg likevel nå ikkje er like fordomsfull mot. Og sjølv om han framleis «hate Molde by», trur eg dette er ei framsyning som godt kan bli vist til fansen på Røkkeløkka, på Guldbergaunet eller kor det måtte vere at det finst folk som både har menneskelege trekk, kjensler og problem, og som samstundes er glade i fotball.

Endetidsdramatikk

mandag, januar 15th, 2018

TEATER

HERRE OG TENAR: Sjølv når alt håp er ute, må maktforholda haldast ved like. FOTO: OLE EKKER

HERRE OG TENAR: Sjølv når alt håp er ute, må maktforholda haldast ved like. FOTO: OLE EKKER

«Sluttspill»
Trøndelag Teater, Gamle scene
Av: Samuel Beckett
Omsett av: Jan Erik Vold
Regi: Øyvind Brandtzæg
Scenografi og kostyme: Katrin Bombe
Lysdesign: Roger Indgul
Med: Trond Peter Stamsø Munch, Jon Lockert Rohde, Hallbjørn Rønning og Wenche Strømdahl.
 

Etter kvart som verda blir stadig meir absurd, framstår Samuel Becketts dramatikk i dag nesten som sosialrealisme.

Det er dryge seksti år sia Samuel Beckett skreiv «Sluttspill», det dramaet som ved sia av «Vente på Godot» er hans viktigaste og mest spela. Båe skildrar ein endetidssituasjon og den totale meiningsløysa gjennom absurd og tilsynelatande inkjeseiande dialog. Men medan Vladimir og Estragon i «Vente på Godot» i det minste har noko å sjå fram til, er det total håpløyse for Hamm og Clov, dei to hovudpersonane i «Sluttspill». Til gjengjeld er her ein god porsjon humor, og i den grad det er mogeleg å gjere sjølvstendige regigrep ved oppsetjing av Becketts drama, er det den underliggjande komikken som er det viktigaste særmerket ved Øyvind Brandtzægs presentasjon på Trøndelag Teaters gamle scene.

I eit tilnærma lukka rom, og i ein situasjon som kan vere etter ein katastrofe, eller på anna vis ved slutten av tilværet, held Hamm (Trond Peter Stamsø Munch) og tenaren hans, Clov (Jon Lockert Rohde), til. Hamm er blind og kan ikkje gå, medan Clov har ein skade så han ikkje kan sitje. Verda utanfor får vi berre små innblikk i via to små vindauge høgt oppe på veggen. Kva som rører seg der ute, veit vi lite om, men det meste tyder på at det er minimalt att av normalt liv.

Gjennom ein absurd og særs velspela dialog mellom herre og tenar, gir Munch og Rohde oss innblikk i eit  meiningslaust tilvære fritt for nyansar. Men gjennom Roger Indguls lyssetting, som heile tida skiftar mellom det dunkle og det nesten sterilt opplyste, greier teateret likevel å gi oss ein nyanserikdom som ein eigen undertekst, noko som på same tid både kontrasterer og understrekar innhaldet, eller innhaldsløysa, om du vil.

Etter kvart syner det seg at Hamm og Clov ikkje er åleine i rommet. Opp av to søppelkasser kjem Nagg (Hallbjørn Rønning) og Nell (Wenche Strømdahl), foreldra til Hamm, openbert plassert i kassene medan Hamm ventar på at dei skal døy, for i dette universet er det den reindyrka kynismen som rår. Rønning og Strømdahl spelar med ein nesten apatisk mangel på mimikk og kjensler, men nettopp difor greier dei også å kontrastere meiningsløysa med nesten kjærlege og varme tilbakeblikk på levde liv.

Detaljerte og nitide scenetilvisingar frå Beckett, og alt for strenge krav frå rettigheitseigarane, gjer at handlingsrommet ikkje blir særleg stort for korkje scenograf eller regissør. Likevel har båe greidd å leggje til litt av eigen signatur gjennom stikkorda humor og distanse. Øyvind Brandtzæg let skodespelarane bruke god tid og ta lange pausar. I kontrast med det dystopiske har han i svært stor grad greidd å få fram meir enn vanleg av den komikken og humoren som ligg både i Becketts undertekst, og sjølvsagt i det totalt absurde. Scenograf og kostymedesignar Katrin Bombe har oppnådd det same ved små detaljar som å utstyre Clov med ein hettegenser med eit tilsynelatande heilt malplassert motiv. Og sjølv om det lukka scenerommet er gitt, har ho også greidd å skape eit sterkare inntrykk av eit litt distansert titteskap ved å la scena vere eit rom i rommet, ein boks som blir drege fram ved stykkets opning og attende ved teppefall.

Med dagens statsleiarar som har gjort det absurde til normalitet, kan ein meine at «Sluttspill» har fått ny aktualitet. Men sjølv om surrealismen er blitt sosialrealisme, og livets uendelege meiningsløyse kanskje er meir openberr nå enn for seksti år sia, trur eg likevel at dramaet har mista noko av den opphavlege brodden, og i dag meir framstår som eit historisk og akademisk titteskap.

(Meldinga stod i Klassekampen måndag den 15. januar 2018.)