Archive for februar, 2014

Å sikre seg evig liv

torsdag, februar 20th, 2014

TEATER

ERKJENNINGA: Når Mozart spelar, skjønar Salieri straks at dette er genialt, men så lenge han er åleine om denne erkjenninga, er han trygg. FOTO: GISLE BJØRNEBY

Amadeus
Hålogaland Teater, Scene Vest
Av Peter Shaffer
Omsett av Morten Kjerstad
Regi: Ivar Tindberg Scenografi: Gjermund Andresen
Kostyme: Anette Werenskiold
Lyddesign: Jim-Oddvar Hansen
Med: Svein Harry S. Hauge, Espen Mauno, Trude Øines, Marius Lien, Maryon Eilertsen, Bernt Bjørn, Kristian Fr. Figenschow jr. med fleire.

Som ein Herostratos gjer Antonio Salieri seg udøydeleg ved å regissere mytane rundt Mozarts død. Men det tok litt tid før han kom dit.

 

Då Wolfgang Amadeus Mozart døydde berre 35 år gamal, oppstod det ein myte om at historias største musikalske geni eigentleg blei forgifta av erkerivalen Antonio Salieri. Alexander Pushkin skreiv om dette alt i 1830, og 150 år seinare fekk historia ny aktualitet då den engelske dramatikaren Peter Shaffer skreiv «Amadeus» som fem år etter blei udøydeleggjort av Milos Foreman med den Oscarvinnande filmen med same namn.

Ytre sett handlar historia om det keisarlege Wien på slutten av 1700-talet der den italienske komponisten Antonio Salieri (Svein Harry S. Hauge) er hoffkomponist. Han er ein danna og velskolert mann som feirar store musikalske triumfar jamvel om han veit med seg sjølv at det han skriv er ganske middelmåtig. Så kjem det unge geniet Mozart (Espen Mauno) til byen, og om ikkje alle andre ser genialiteten hans, er det openbert for Salieri at her har han sin overmann. Dette er ein situasjon dei fleste fagfolk før eller seinare vil oppleve. Middelaldrande menneske med god utdanning og mye røyndom ser med eitt at det kjem ein pur ungdom som kan alt det du kan, – og meir til. Kva gjer ein då? Er ein stor nok til å erkjenne talentet? Eller vil ein halde vedkomande nede ved hjelp av hersketeknikkar og det som verre er. Salieri vel det siste, og gjer alt han kan for å stikke kjeppar i hjula for det unge geniet. Når Mozart døyr dryge ti år etter at han kom til Wien, er difor dødsårsaka noko uklår. Men det er ikkje det viktigaste.

I form er historia presentert som ein komedie med eit karikert og overspela keisarleg hoff, og der Mozart sjølv er ein naiv og infantil spjert som stundom er meir opptatt av tiss og bæsj enn keisarbyens etikette. I tillegg er han så påståeleg og sjølvsikker på eigen genialitet at han kan verke ganske ufordrageleg. Hovudpersonen og forteljaren er Salieri som presenterer historia delvis i retrospekt, og med både stor sjølvinnsikt og mange samvitskvalar.  «Tidenes musikalske krimgåte», skriv teatret i vaskesetelen, og kunne ikkje gi meir villeiande reklame. For dette er ikkje ei krimgåte, men handlar om korleis ein handterar talent og genialitet. Og for Salieris vedkomande gjeld det også hans forhold til Gud der han etter kvart tar eit inderleg og endeleg oppgjer med ein skapar som er så urettvis at han ikkje kan unne Salieri i det minste ein einaste komposisjon som vil stå seg. Dette er framsyningas dramaturgiske høgdepunkt, og i Ivar Tindbergs regi er det først her at ho finn si endelege form. Etter ei litt omstendeleg første akt der det er noko uklårt kor Tindberg vil, blir resten for meg ein rein parademarsj.

«Amadeus» er ei storslått oppsetting med påkosta og flotte kostyme, og ikkje minst ein spektakulær og særs velfungerande scenografi. Svein Harry S. Hauge står etter kvart fram med den naudsynte autoriteten, og er ikkje berre den narrative, eller den middelmåtige som innser eigne nederlag, men også pedagogen som gjennom utallege musikalske innslag gir oss døme på Mozarts genialitet. Han regisserer det heile, og når han i finalen vel å gjere som Herostratos, syner han på eit vis også eigen genialitet for å sikre evig liv.

 (Meldinga stod i Klassekampen onsdag den 19. februar 2014.)

Leik med kontrastar

tirsdag, februar 18th, 2014

TEATER

AVKLEDD: Bak vakre ord og flott fasade kokar det meste ned til det basale, - begjæret . FOTO: OLE EKKER

Runddans
Trøndelag Teater, Gamle Scene
Av Arthur Schnitzler
Omsett av Øyvind Berg
Regi: Maren Bjørseth
Scenografi og kostyme: Marjolijn Brouwer
Lysdesign: Eivind Myren
Med: Janne Kokkin, Mads Bones, Silje Lundblad og Kenneth Homstad

Ei leiken, kontrastfylt, humoristisk, men likevel djupt alvorleg oppsetting om kva som eigentleg skjuler seg bak dei store orda om kjærleiken.

«Runddans» (Reigen) av den austerrikske forfattaren Arthur Schnitzler har hatt ein lang veg fram til scena. Teksten blei skriven i 1897, men ikkje oppført før i 1920, og lenge blei stykket sett på som pornografisk. I dag er det få som vil la seg provosere, men i staden er det lett å bli  imponert over kor moderne denne teksten framleis er. Som namnet tilseier, får vi ei oppsetting som nærast går i loop i ein evig runddans, slik livet også ofte kan fortone seg. Gjennom ti tablå møter vi to og to personar framstilt av i alt fire skodespelarar der den eine held fram i neste tablå og slik får det heile til å bli nettopp ein runddans som heng saman utan at dei einskilde scenene har så alt for mye med kvarandre å gjere.

Her møter vi ulike menneske frå dei fleste sosiale lag, men når Schnitzler kler av dei fernissen, blir dei alle ganske like. Det kan vere store ord og mye patos som flyg forbi i sjølvhøgtideleg og tidvis heilt absurd tomprat. Men bak overflata og dei flotte orda om ekte og djup kjærleik ligg heile tida det usminka begjæret, rein attrå og ønsket om den kortvarige rusen i ein augneblinks ekstase. Det er fortald med stor menneskeleg innsikt, og med ikkje så reint lite humor. I Øyvind Bergs ganske moderne omsetting er mye att av det litt pompøse og høgtidelege i språket, og det er med på å understreke kontrasten til det langt meir kvardagslege innhaldet.

«Runddans» er blitt ei særs vellukka oppsetting, og mye av årsaka til det skuldast den leikne og kontrastfylde regien til Maren Bjørseth. Ho er relativ nyutdanna regissør frå Amsterdam Kunsthøgskule, men er openbert ein instruktør vi vil sjå meir til i tida som kjem. I elegant samarbeid med scenografien til Marjolijn Brouwer har ho laga ei gjennomført og særs heilskapeleg oppsetting som spelar på mange ulike lag, men som heile tida dreier seg (i dobbel tyding) om det same. Uakta kven vi er, kor fint vi snakkar, og kor elegant vi ter oss, er det ikkje anna att enn det dyriske begjæret når ein skrellar bort all staffasjen. Dette er for så vidt gamalt nytt, men det er sjeldan det blir presentert så lekkert, absurd og humoristisk, og samstundes så avslørande.

Scenografien er enkel, men likevel symboltung utan å vere påtrengande, og det er ein elegant  og ikkje så reint lite erotisk bruk av dreiescena som heile tida understrekar tematikken. Personinstruksjonen er framifrå, og det er eit strålande opplagt og særs samspelt ensemble som gir oss eit humoristisk, lett erotisk, ganske surrealistisk og temmeleg innsiktsfullt innblikk i menneskeleg veremåte. «Runddans» vil ikkje lenger provosere nokon, men i staden er det blitt ein velspela liten humoreske med massevis av lag. Rett og slett god underhaldning.

(Meldinga stod i Klassekampen måndag den 17. februar 2014.)

Sjelefred og hemn

tirsdag, februar 11th, 2014

TEATER

KOLORITT: Gradvis ser Alfred (Arne O. Reitan) at alt og alle kan kjøpast, og at sjølv politimannen (Herbert Nordrum) let seg korrumpere med nye sko. FOTO: GT NERGAARD

Besøk av gammel dame
Trøndelag Teater, Hovudscena
Av Friedrich Dürrenmatt
Omsett av Øyvind Berg
Regi: Tyra Tønnessen
Koreografi: Tor Ivar Hagen
Scenografi og kostyme: Bård Lie Thorbjørnsen
Musikalsk leiar: Åsmund Flaten
Med: Arne O. Reitan, Marianne Meløy, Kjersti Tveterås, m. fl.

Kor prinsippfaste er menneska eigentleg, og er vi til sjuande og sist alle leigemordarar berre prisen er høg nok?

Tenk deg at du bur i det sveitsiske svaret på Detroit, ein by midt i eit grenselaust rikt land, og med mye industri, men der alt nå forfell og ingen lenger har korkje arbeid eller håp om ei framtid. Dette er Güllen, den vesle byen som er arena for Friedrich Dürrenmatts tragikomedie frå 1956, «Besøk av gammel dame». Hit kjem Claire Zachanassian (Marianne Meløy), verdas rikaste kvinne, og eit bysbarn som ikkje har vore heime på vel førti år. Byen står på hovudet framfor vitjinga i von om at ho kanskje skal bringe litt aktivitet og velstand attende til heimstaden sin. Sentral i førebuingane er Alfred Ill (Arne O. Reitan) som var kjærast med Claire i ungdomsåra før ho la Güllen bak seg.

I ei dyster, nesten dystopisk og litt Brechtsk setting, og til musikk av Hans Eisler, møter vi elendet i svart/kvitt når byens store dotter kjem. Ho er ein parodi på ein riking, og gjer ein strålande entré saman med eit heilt menasjeri og sin sjuande (eller var det åttande?) ektemann. Og ho har med seg lovnadar. Ein milliard vil ho skjenke byen, men på eitt vilkår. Dei må ta livet av Alfred for sviket han gjorde for 45 år sia. Svaret er eit klårt og tydeleg nei, framført av borgarmeisteren (Kjersti Tveterås), men med unison ryggdekning frå befolkninga. Dei er demokratar og humanistar må vite, og Goethe har til og med overnatta her ein gong. Pengar er openbert ikkje alt, Alfred pustar letta ut, og det er attende til normalen, – og elendet. Trur vi.

Men så kjem det ei forsiktig, gradvis endring, og det er dette som er grunntemaet i oppsettinga. Pragmatisme vinn stendig terreng framfor prinsippa, og parallelt ser vi korleis den aukande redsla kryp inn i Alfred, framifrå spela av Arne O. Reitan. Der han opphavleg er skurken som har vitna falsk og svike ungdomskjærasten på det grøvste, blir det, etter kvart som befolkninga gradvis let seg overtyde av Mammon, berre Alfred som står att som eit heilt menneske med ein siste porsjon integritet.

Den ytre handlinga er den svikne som ønskjer hemn. Men vel så mye handlar dette om kor lett menneska let seg manipulere og kor lite prinsippfaste vi i røynda er. Det heile er pakka inn i komediens staffasje, og med mye musikk, og ikkje minst i eit særs heilskapleg og tett samarbeid mellom regissør Tyra Tønnessen og scenograf og kostymedesignar Bård Lie Thorbjørnsen. Oppsettinga startar i eit dystert svart/kvitt der alle aktørane er nærast gråe, medan ho gradvis endrar koloritt til alle så nær som Alfred er i fargar. Det er elegant gjort, og det er også scenografien som er ein særs effektfull kombinasjon av eit skråplan og ei dreiescene. Tønnessen har eit talrikt ensemble, men har greidd å gi dei alle nok å spele på til at vi anar individualiteten til samtlege. Kanskje med unnatak av Claire, som blir vanskeleg å få heilt tak på, men kan hende er det meininga? Grunntonen i framsyninga blir understreka av Åsmund Flatens leikne musikkval i ei herleg blanding av Eisler, korallar, Elvis og sjølvkomponerte innslag. Men eg skulle gjerne ha sett meir av dette leikne og lausslopne også i spelet. Framsyninga er, trass i alvoret, ein absurd komedie, og på premieren sleit ho med å finne forma. I alt for stor grad fekk vi to parallelle historier som ikkje heilt høyrde saman, og ensemblet sleppte seg litt for lite laus. Eg vel å tru at dette skuldast premierenervar, for her er nok av absurditetar å leike seg med.

 (Meldinga stod i Klassekampen måndag den 10. februar 2014.)

Kompromisslaust forteljarteater

tirsdag, februar 4th, 2014

TEATER

DRAUMEN: Den store, endelege kjærleiken kan ende som ei vond hildring. FOTO: KJETIL MOSLÅTTEN

Ikke forlat meg
Brageteatret, Union Scene, Drammen
Av Stig Sæterbakken
Dramatisering, regi og scenografi: Terje Skonseng Naudeer
Video: Sabina Jacobsson
Med: Eirik Risholm Velle

Ei nådelaust ærleg forteljing om gryande seksualitet, kjærleik og sjalusi .


Stig Sæterbakkens roman «Ikke forlat meg» frå 2009 er noko av det mest ærlege, nådelause og intense eg har lese om kjærleik og sjalusi. Ein skulle tru at verdslitteraturen for lengst var metta når det gjeld desse heilt fundamentale sidene ved menneskeleg eksistens, men så syner det seg at det stadig er andre krokar og irrgangar som kan belysast på nye og innsiktsfulle måtar. Sæterbakkens spesielle forteljargrep er, i tillegg til den heilt kompromisslause utleveringa av hovudpersonen Aksel, med på å gjere romanen til ei nesten suggererande lesaroppleving. Historia tar til på midten av 80-talet når Aksel står på terskelen til å ta sitt eige liv etter å ha opplevd sitt livs kjærleik og den ekstremt destruktive sjalusien. Og gjennom ei forteljarrøyst i du-form får vi presentert Aksels liv frå slutten av ungdomsskulen, og fram til han 21 år gamal vel å gjere slutt på alt.

Aksel er ein gut som mange andre, ein relativt anonym person utan spesielle venner. Ikkje eit mobbeoffer, men likevel med store problem i sosialiseringa, og i tillegg med ein pubertet som kanskje er sterkare enn hjå dei fleste? Så tar han til på gymnaset hausten 1980, og verda opnar seg og blir heilt annleis, han avstandsforelskar seg i henne han er overtydd om skal vere den endelege kjærleiken, og etter fleire månader går draumen i oppfylling, og han og Amalie blir kjærestar. Den store ungdomsforelskinga, fantastisk levande skildra, men med eit ganske ulikt bakteppe, kultur, og ikkje minst haldning til kjærleiken, blir etter kvart Aksels drepande sjalusi heilt øydeleggjande for forholdet. Og det går altså til helvete.

Dette er historia, og både hovudinnhald og konklusjon blir fortalt alt i opningskapittelet, så eg røpar ikkje noko ved å fortelje dette. Det spesielle er ikkje historia, men kombinasjonen av det retrospektive forteljargrepet der Sæterbakken lag for lag gir oss meir og meir forståing og innsikt, kombinert med den grenselaust ærlege utleveringa av Aksels pubertet, kjærleik, sjalusi og psyke.

For første gong er nå Sæterbakken blitt dramatisert, og laurdag var det urpremiere på «Ikke forlat meg» på Brageteatret i Drammen. Terje Skonseng Naudeer har ansvar for både dramatisering, regi og scenografi. Han har vald ei ekstremt varsam form for dramatisering som blir nesten reint forteljarteater. Berre med eit bakteppe med ulike videoprojeksjonar står Aksel (Eirik Risholm Velle) på scena og fortel historia i same intense og suggererande du-form som Sæterbakken har nytta i romanen. Teksten er sjølvsagt korta ein del ned i den om lag ein time lange framsyninga, men er framleis særs tru mot boka. I sju tablå føljer vi Aksels historie bakover i tid frå den suicidale slutten, gjennom lagvis avdekking av destruktiv sjalusi kombinert med grenselaus kjærleik, og tilbake til den store kjærleiken slik berre ein sekstenåring kan oppleve han. Eirik Risholm Velle har ikkje fått mye å spele på anna enn historia, stemmeleie og mimikk, eller om han snur seg mot eller frå publikum. Det er ei særs tekstrik og krevjande oppgåve, og han greier fint vekslingane i dei små nyansane mellom ulike øydeleggjande og livgivande kjensler. Han nyttar sin eigen sunnmørsdialekt, og sjølv om Sæterbakkens historie og univers er frå Lillehammer, gjer språket historia endå meir truverdig, personleg, intens og utleverande. Videoprojeksjonane på bakteppet understrekar og illustrerer dei ulike fasane i Aksels liv, men er gjort diskret og forsiktig.

I hovudsak har Naudeer lukkast med å formidle det uvanleg kompromisslause, destruktive og samstundes vakre i Aksels historie. Men ikkje alle fasettane i Sæterbakkens rike fargepaljett har kome med. Der eg opplever Aksels forteljing i romanen som ei blanding av sinne overfor Amalie kombinert med ein stor dose sjølvinnsikt i form av at han veit han gjer gale, men gjer det likevel, blir dramatiseringa litt meir eindimensjonal der det blir mest aggressivt og bebreidande sinne. Men stemninga, den fantastiske kombinasjonen av vakker kjærleik og gruvsam sjalusi, er her til fulle. Premierepublikummet var openbert tatt av forteljinga, men den verkelege premieren blir når framsyninga skal visast for den eigentlege målgruppa i vidaregåande skular i Buskerud i samarbeid med Den kulturelle skulesekken. Dette er usminka teater om ei ungdomstid fylt av seksuell oppvakning og store kjensler av alle slag. I tillegg skal framsyninga nå på turné i Buskerud før ho kjem til Litteraturhuset i Oslo 28. februar.

(Meldinga stod i Klassekampen måndag den 3. februar 2014.)