MUSIKAL
«Eg har ikkje ord»
Teatret Vårt, Sunndal Kulturhus
Av: Nils Petter Mørland
Regi: Nils Petter Mørland
Komponist og musikkansvarleg: Håvard Gressum Antonsen
Scenografi: Dagny Drage Kleiva
Koreografi: Stian Danielsen
Lysdesign: Oscar Udbye
Studiomusikarar: Steinar Andreas Rinde, Åsta Katrine Hovde, Per Kåre Fossum, Geir O. Heggdal, Sindre Klykken, Peter Wergeni og Håvard Gressum Antonsen
Med: Lars Melsæter Rydjord, Sara Fellman, Anne Wiig, Johanna Mørck, Anette Sissener Amundsen og Lars Halvor Andreassen
Ein velspela musikal som i alt for liten grad fortel oss kven Ivar Aasen verkeleg var.
I løpet av eit snautt år er det sett opp tre ulike, nyskrivne musikalar om Ivar Aasen. Først var det den satiriske «Spynorsk. The Musical» på Det Norske Teatret. Så kom Studentersamfundets Interne Teater i Trondheim med den biografiske «Ivar Aasen – ein musikal». Og nå spelar Teatret Vårt «Eg har ikkje ord» i Aasens heimfylke.
Ivar Aasen (1813-1896), var eit flogvit, og ein strålande autodidakt. Som tjueåring kom han i teneste hjå prost H C Thoresen i Herøy der han fekk høve til å lese seg opp i klassiske fag eit par år før han blei huslærar for barna til kaptein Ludvig Daae på storgarden Solnør i Skodje utanfor Ålesund. Aasen var både ein ihuga botanikar, og språkforskar, og det var i løpet av dei sju åra på Solnør at interessa for dialektane og norsk språk blei vekt. Ved hjelp av prost Thoresen, og biskop Neumann i Bergen, fekk han etter kvart stipend frå Videnskabsselskabet i Trondheim for å forske på dialektane. I fire år drog han landet rundt, og det resulterte i ordbøker og grammatikk for eit skriftspråk tufta på norsk talemål. Etter omfattande språkstrid, mellom anna med riksmålsforkjemparen Knud Knudsen, vann nynorsken ein stor siger med Stortingets jamstellingsvedtak i 1885.
Musikalen «Eg har ikkje ord» er skriven, og instruert av Nils Petter Mørland, og med musikk av Håvard Gressum Antonsen. Det er blitt ei forrykande framsyning med fengande musikk, teknisk særs godt gjennomført og med framifrå skodespelarprestasjonar både med omsyn til spel, song og dans. I tillegg gir Dagny Drage Kleivas scenografi gode rom for dei ulike scenene. Så skulle vel det meste vere sagt, men slik er det diverre ikkje. For her blei det for mykje form, og bak denne på overflata vellukka presentasjonen, er det ikkje like greitt å finne hovudpersonen, Ivar Aasen, langt mindre å bli særleg klok på han.
Ivar Aasen følgde på mange vis eit kall om å skape eit norsk skriftspråk. Arbeidet, med årelange reiser gjorde at han måtte gi avkall på mykje, også kjærleiken. Vi veit at han i Herøy hadde eit forhold til tenestejenta Berte Vike, og til kapteinsdottera Susanne Daae på Solnør. I staden for å fortelje heile biografien, har Mørland freista å finne ut kven personen Ivar Aasen var, og kva han måtte forsake. Det gjer han ved å nytte mykje tid på ungdomsåra, og ved å| dvele ved Berte Vike som følgjer Aasen heile livet, mest som ei hildring. Trass i ganske fri dikting, er det eit greitt grep, men resultatet blir noko uforløyst.
Det er eit velkoreografert og samspela ensemble, synkrone sceneskift, og i sentrum ein tydeleg Lars Melsæter Rydjord som Aasen. Dei andre fem på scena fyller rollene som Berte (Sara Fellman) og alle andre Aasen møter. I tillegg er dei stundom nærast som samvitet hans. Alt dette fungerer godt, men vi får ikkje nok tak på personen. I staden for eit forståeleg menneske, blir Aasen redusert til ein sosialt utilpass nerd utan korkje sjølvinnsikt eller sjølvtillit. Og når det sceniske og musikken er som ein typisk broadwaymusikal, kjem forma i vegen. Det blir for lite Ivar Aasen, og mest berre god underhaldning. Eg vil tru at ambisjonane var større.
(Meldinga stod i Klassekampen måndag den 31. mars 2025.)
Eg såg framsyninga «Eg har ikkje ord» ei veke etter premiere, og ettersom det for tida har vore lang kø for å få teatermeldingar på trykk i Klassekampen, skreiv eg opphaveleg ei melding berre for bloggen. Den var meir omfattande og difor langt grundigare enn det som det til vanleg er plass til i avisa. Men rett før meldinga var ferdigskriven, fekk eg beskjed frå kulturredaksjonen i avisa at dei hadde plass for ei melding av musikalen alt i måndagsavisa. Så då skreiv eg den om til omlag det halve for avisa. Men ettersom arbeidet med ei meir omfattande melding alt var gjort, og dei to blei så ulike i omfang, fann eg det feil å presentere den langste meldinga og seie at ein litt forkorta versjon var presentert i avisa (slik eg ofte brukar å gjere). I staden har eg vald å presentere dei båe.
Så her kjem den meir omfattande meldinga som opphaveleg var skrive for bloggen:
Mennesket Ivar Aasen
MUSIKAL
«Eg har ikkje ord»
Teatret Vårt, Sunndal Kulturhus
Av: Nils Petter Mørland
Regi: Nils Petter Mørland
Komponist og musikkansvarleg: Håvard Gressum Antonsen
Scenografi: Dagny Drage Kleiva
Koreografi: Stian Danielsen
Lysdesign: Oscar Udbye
Studiomusikarar: Steinar Andreas Rinde, Åsta Katrine Hovde, Per Kåre Fossum, Geir O. Heggdal, Sindre Klykken, Peter Wergeni og Håvard Gressum Antonsen
Med: Lars Melsæter Rydjord, Sara Fellman, Anne Wiig, Johanna Mørck, Anette Sissener Amundsen og Lars Halvor Andreassen
Ein velspela musikal som i alt for liten grad fortel oss kven Ivar Aasen verkeleg var.
Teatret Vårt har fått laga ein musikal om Ivar Aasen. Eg såg den i Sunndal ei veke etter premieren i Molde. Det er ei forrykande framsyning, fengande og god musikk, teknisk særs godt gjennomført, framifrå skodespelarprestasjonar både med omsyn til spel, song og dans, og med ein scenografi som både er opplevingsrik og gir rom for dei ulike scenene. Så skulle vel dette vere ei framsyning å tilrå utan atterhald? Men slik er det diverre ikkje. For her blei det meste form, og bak den særs vellukka presentasjonen, er det ikkje like greitt å finne hovudpersonen, Ivar Aasen, langt mindre å bli særleg klok på han.
Nynorsken tapar terreng som skule- og opplæringsmål, men i kulturlivet har språket knapt stått sterkare enn i dag. Eitt er nobelprisen til Jon Fosse, men bak han er det ein skikkeleg omfangsrik flora av dyktige lyrikarar, forfattarar og dramatikarar. For ikkje å snakke om omsetjarar. I ein slik situasjon er det sjølvsagt naturleg at opphavsmannen til nynorsken, språkgeniet, autodidakten, forfattaren, og botanikaren, frå Ørsta, blir interessant og tar til å få litt status som rockestjerne. I løpet av det siste året har det vore i alle fall tre store teaterproduksjonar, og alle musikalar, om Ivar Aasen. Først ute var Det Norske Teatret med Are Kalvøs satiriske «Spynorsk. The Musikal», eit dystopisk framtidsspel med mykje humor, og kanskje meir Kalvø enn Aasen. Rett før jul sette Studentersamfundets Interne Teater (SIT) i Trondheim opp «Ivar Aasen – ein musikal», nyskriven og regissert av forfattar- og komponistduoen Marcus Grand Michaelsen og Olav Ødegård, og med amatørar i alle ledd, men både i innhald og dels også i form, ei så gjennomført god framsyning at ho kunne ha vore vist på hovudscena til kva institusjonsteater som helst. Og nå har Teatret Vårt, i Ivar Aasens heimfylke, også meld seg på med «Eg har ikkje ord», skrive og regissert av Nils Petter Mørland og med musikk av Håvard Gressum Antonsen.
Ivar Aasen (1813-1896) var eit naturgeni, nærast lekamleggjeringa av omgrepet flogvit, og i den grad han hadde noka utdanning, var det frå sjølvstudiar. Som tjueåring kom han i teneste hjå prost Hans Conrad Thoresen i Herøy som blei ein slags mentor for han. Der fekk han høve til å lese seg opp i klassiske fag eit par år, før han blei huslærar for barna til kaptein Ludvig Daae på garden Solnør i Skodje utanfor Ålesund. Aasen var både ein ihuga botanikar, og språkforskar, og det var i løpet av dei sju åra han var på Solnør at interessa for dialektane og norsk språk blei vekt og fekk utvikle seg. Ved hjelp av den tidlegare nemnde prost Thoresen, og biskop Neumann i Bergen, fekk han etter kvart kontakt med Det Kongelige Norske Videnskabers Selskab (DKNVS) som ga han stipend for å forske på dialektane. I fire år for han landet rundt. Og resten er historie, kunne ein seie, men feltarbeidet hans førte til fleire bøker, avhandlingar, språkstrid i Christiania der Knud Knudsens riksmål stod mot Aasens landsmål i ganske heftige ordskifte. Og så det som blir rekna som den endelege, eller i alle fall førebelse, sigeren til Aasen med Stortingets jamstellingsvedtak i 1885.
Ivar Aasen følgde på mange vis sitt kall, og oppgåva hans i livet var å lage eit skriftspråk tufta på norske dialektar. Men dette arbeidet, og spesielt feltarbeidet hans med årelange reiser, gjorde at det var mykje han måtte gi avkall på. Mellom anna kjærleiken. Han levde åleine heile livet, men frå dei unge formative åra i Herøy og på Solnør, er det likevel to kjærleiksforhold som det ikkje blei noko av, men som kan ha forma han. I Herøy hadde han eit forhold til tenestejenta Berte Vike, noko prost Thoresen ikkje var særleg glad for, og dette kan ha framskunda flyttinga til Solnør. Berte kom på besøk til Solnør, men då stakk Aasen til skogs for å leite etter plantar. I staden fekk han eit forhold til Susanne Daae, dotter på garden, og ein av elevane hans. Aasen skal også ha fridd til Susanne, og eit brev frå 1852 kan tyde på at det var eit livslangt avstandsforhold mellom dei to.
Eg skriv så utførleg om dette fordi dei to siste musikalane om Aasen (SIT og Teatret Vårt) båe har tatt tak i ungdomsforelskingane hans. Dette gjer dei båe for å freiste å forstå og gjere eit heilt menneske ut av mannen Ivar Aasen. Og båe har nok dikta langt meir enn dokumentasjonen har belegg for. Men der SIT har konsentrert seg om Susanne Daae, har Mørland og Teatret Vårt late Berte Vike følgje Aasen, kanskje ikkje fysisk, men meir som ei hildring gjennom heile livet. Det er sjølvsagt interessante grep for å komme innunder huda på personen. Kva måtte han forsake? Var saka og forsettet hans større enn personen? Var oppgåva med å skape eit norsk skriftspråk eit kall som trumfa alt anna?
Slik eg ser «Eg har ikkje ord», er det dette som er det viktigaste førelegget. Og hovudvekta er lagt på Aasens unge år. Vi får bli med han til Bergen og biskop Neumann, og til utgjeving av den første ordboka, men utan at det blir presentert særleg utførleg. Og her er lite om reisene og innsamlingsarbeidet, og inkje om den språkpolitiske striden i Christiania. I staden får vi presentert ein Ivar Aasen (Lars Melsæter Rydjord) som ein sosialt særs utilpass raring, eller nerd som ikkje har noka tru på seg sjølv, og som lenge meinte han var betre som botanikar enn språkforskar. Og i bakgrunnen dukkar stadig Berte (Sara Fellman) opp som ei påminning om det som kunne ha vore. Det er for så vidt eit greitt val, og kunne ha blitt interessant. Men det er ikkje gjort godt nok til at det gir særleg innsikt i personen og kva han eventuelt sleit og bala med av indre kamp. Faktisk er det slik at musikalen til Trondheimsstudentane, som altså valde å følgje forholdet til Susanne Daae i staden for til Berte Vike, i langt større grad greidde å gjere den uforløyste kjærleiken relevant for forståinga av Aasen og presentasjonen av livet hans.
Med desse innvendingane er likevel musikalen «Eg har ikkje ord» både underhaldande og sjåverdig. Trass i at Dagny Drage Kleiva kunne ha spart seg det påtrengande og litt for broadwayaktige lysskiltet over scena, har ho laga ein scenografi som ved hjelp av i hovudsak to flyttbare trapper og ei mengd bøker, fungerer godt til å lage naudsynte scener og situasjonar. Og sceneskifta, som det er ein del av, er alle saumlause og ofte integrert i koreografien til Stian Danielsen. Lars Melsæter Rydjord er ein, gitt den rolla han frå forfattaren har fått å spele, ein tydeleg Ivar Aasen som får fram mange ulike sider ved han, men der den litt ufriviljug komiske nerden, monomant opptatt av ord og kor dei kjem frå, stundom tek litt stor plass. Sara Fellman er Berte Vike og gjer det varsamt og truverdig, nesten underspela. Saman med resten av ensemblet er ho alle andre som Aasen møter, men også stundom som ein vegg av røyster som ein kan sjå som samvitet eller undermedvitet hans. Det er godt løyst. Og så må eg få trekkje fram at songprestasjonane til heile ensemblet er framifrå.
Musikken, som er skrive av Håvard Gressum Antonsen, er melodiøs og vakker, og nokre av songane går att som eit gjennomgåande tema. Teatret skriv sjølv at «musikken er inspirert av den store Great American Songbook-tradisjonen», og eg stussar litt over det valet, og kva det eventuelt skulle ha med Ivar Aasen og norskdomsrørsla å gjere. Når Aasens eigen «Nordmannen» (Millom bakkar og berg), songen som langt meir enn den pompøse «Ja vi elsker» summerer opp det norske, mot slutten blir framført med mektig korsong og flotte harmoniar, blir den ståande som ein stor kontrast til resten av musikken. For sjølv om dette er feiande og teknisk framifrå gjennomført, så framstår hovudinntrykket, både det sceniske og musikken meir som ein typisk broadwaymusikal, og då kjem forma fort i vegen for innhaldet. Det blir for lite Ivar Aasen, og mest berre god underhaldning. Eg vil tru at ambisjonane var større.