«Kodenavn: Operasjon Asfalt»
Nordland Teater
Av: Stein Elvestad
Regi: Øystein Ulsberg Brager
Scenografi og kostyme: Mari Lotherington
Lyddesign: Frode Fridtjofsen
Lysdesign: Johan Haugen og Vegar Angel N. Andreassen
Koreografi: Mathias Rydjord og Janne D. Kristiansen
Med: Stein Elvestad, Rune Løding, Kristoffer Hjulstad, Roger Opdal Paulsen, Julie Sofie Reite, Iso Porović, Ekaterina Bespalova, Valentina Alexeeva, Harald Thompson Rosenstrøm og Marit Synnøve Berg.
Ein lite ærerik del av norsk etterkrigshistorie er blitt eit mektig og omfangsrikt drama på Nordland Teater.
Under nemninga «War travels» og i samarbeid med Bodø 2024, den europeiske kulturhovudstaden, har Nordland Teater dei siste åra sett opp fleire nyskrivne drama om andre verdskrig i Nord-Norge. Det har dreidd seg om slaget om Narvik i 1940, Majavatn-affæren hausten 1942, om NSB sin bruk av sovjetiske krigsfangar for å bygge Nordlandsbanen, og om dei mange fangeleirane med austeuropeiske slavearbeidarar. Som eit mektig og verdig punktum for dette særeigne prosjektet, har teateret nå laga ei maratonframsyning om det hemmelege og lite ærerike prosjektet som forsvarsminister Jens Chr. Hauge sette i verk hausten 1951 med i løynd å grave opp og flytte over 8000 sovjetiske lik.
Stein Elvestad, mangeårig tilsett skodespelar ved Nordland Teater, har lenge arbeidd med dette stoffet. I samarbeid med forfattaren og journalisten Halvor Fjermeros planla han i 2012 å lage ein dokumentarfilm om det som regjeringa ga kodenamnet «Operasjon Asfalt». Det blei ingen film, men Fjermeros ga ut bok, og stoffet låg der. Nå har Elvestad skrive eit drama, og i Øystein Ulsberg Bragers regi, er det blitt ei omfattande og veldokumentert framsyning som syner ein nesten gløymd del av norsk etterkrigs- og kaldkrigshistorie.
Det døydde langt fleire sovjetiske fangar i Norge under krigen enn det samla tapet av nordmenn. Krigsfangane blei gravlagde på kyrkjegardar over heile landet. Men då den kalde krigen tok til, blei regjeringa redd for at gravplassane skulle tiltrekkje seg sovjetiske spionar. I løynd blei det vedtatt å grave opp alle sovjetiske lik i Nord-Norge og flytte dei til øya Tjøtta på Helgelandskysten. Sjølv om det meste blei utført i løyndom, resulterte det i store protestar. I Mo i Rana mobiliserte fagrørsla, husmorlag, kommunistane og fleire, og då meir enn 700 møtte opp på kyrkjegarden, våga ikkje regjeringa å fullføre prosjektet.
Framsyninga blir presentert som ei form for doku-teater der vi følgjer Elvestad i arbeidet med stoffet for tolv år sia. Det er eit godt forteljargrep der Elvestad spelar seg sjølv og er til stades på scena heile tida, som deltakar eller som tilskodar. I retrospekt får vi rulla opp tablå etter tablå frå krigen og fram til dokumentararbeidet, men med hovudvekt på det som skjedde i 1951. Det tar til med at Elvestad er på Grønsvik fort, ein del av Helgelandsmuseet, der sju sovjetiske fangar har ei namnlaus grav. Styraren Ragnar Selnes (Roger Opdal Paulsen) finn tyske papir som fortel kven dei sju er. I tillegg til likflyttinga, blir historia om desse sju, og arbeidet med å finne etterkomarar i dei tidlegare sovjetstatane, eit omdreiingspunkt i framsyninga. Ti skodespelarar, fleire av dei russiskspråklege, spelar rundt 80 roller.
Scenografien til Mari Lotherington er i hovudsak ein todelt flyttbar rigg som fungerer illustrerande både som skipsbru, kyrkje og mykje meir. I hennar mange tidsriktige kostyme er det overraskande lett å halde alle dei ulike personane frå kvarandre. Det skuldast i tillegg eit samspela og godt instruert ensemble som er tydelege i rollene sine. Og alle skifta, og ikkje minst kostymeskifta, går imponerande saumlaust.
Framsyninga er omfattande, og sjølv om ho er kutta frå fem til fire timar, kunne ho nok framleis tolt fleire kutt. Likevel greier Brager og Elvestad å halde merksemda vår. Episodisk og anekdotisk følgjer vi oppgraving og transporten frå Finnmark og sørover kysten til det heile kulminerer med kyrkjegardsopprøret i Mo. I eit nitid dokumentarisk arbeid greier Brager og Elvestad å formidle dette statlege gravskjendingsprosjektet, og utan i særleg grad å bli moralistiske. Publikum får sjølv dømme, og det gjer vi. Når vi følgjer dei stakkars sjøfolka og vernepliktige som blir sette til arbeidet, er det formeleg som vi kjenner likstanken. Men i regien er det også blanda inn både galgenhumor og andre påfunn, noko som gjer det lettare å fordøye. I formidlinga er det og sterke kjenslemessige scener, som når dei 70 år etter, greier å spore opp enke og barnebarn etter ein av dei sju frå Grønsvik. «Kodenavn: Operasjon Asfalt» er litt i lengste laget, men det er blitt eit mektig, velspela og skakande stykke teater.
(Meldinga stod i Klassekampen laurdag den 9. november 2024.)