TEATER
«Operasjon Oleander, Muldvarpen»
Foreningen Operasjon Oleander, Ner-Killingberg, Leksvik
Av Marte Hallem
Regi: Marte Hallem
Musikk: Knut Ola Vang
Scenografi: Arnulf Haga
Kostyme: Bjørg Grønflaten
Lysdesign: Trond Walleraunet
Med: Jon Vegard Hovdal, Ole Christian Gullvåg, Pål André Hasselvold, Kari Wist Holmen, Mathias Melsæter Rydjord Arnstein Langåssve, Helene Øvergård Elvebakken og mange fleire.
Ei autentisk, sterk, gripande, mangefasettert og særs velspela framsyning om eit avsnitt av den trønderske krigshistoria som har kome litt i skuggen av Rinnanbanden.
Det er eit temmeleg halsbrekkande prosjekt det vesle produksjonsselskapet Foreningen Operasjon Oleander i samarbeid med Scene Midt og manusforfattar Marte Hallem har gitt seg i kast med. I løpet av tre år skal dei setje opp tre ulike framsyningar som skal gi oss eit innblikk i den såkalla Operasjon Oleander som var ein av dei største og mest omfattande tyske aksjonane mot norsk motstand under krigen. Dette skjedde på forsommaren 1944, og med god hjelp av Rinnanbanden og andre kollaboratørar. Folk på Fosen i Trøndelag hadde lenge vore særs aktive i motstandsarbeidet, og særleg var det i 1942 stor aktivitet for å lose norske jødar over til Sverige, og deretter tilsvarande arbeid for dei mange rømte austeuropeiske krigsfangane. Sentrale i mykje av dette arbeidet var Moan-familien i Leksvik, og på garden Ner-Killingberg som nå er freda og bygdemuseum, og som ikkje ligg så langt frå Moan, får vi nå eit eineståande innblikk i eit viktig avsnitt av den norske krigshistoria.
Eit vanleg norsk spel er anten skapt ved at ein får nokon med historisk og dramatisk kompetanse til å skrive eit historisk drama som så blir sett opp år etter år med mindre regimessige endringar slik som til dømes «Elden» på Røros. Eller ein kan ta eit kjend drama og setje det opp i historiske omgivnadar som «Peer Gynt» på Gålå. På Fosen har dei høgare ambisjonar, og gjennom tre år skal dei presentere tre forskjellige produksjonar som kan gi innsikt i ulike sider ved krigshistoria. Del 1 i fjor heitte «Flukten» og omhandla jødedeportasjonane hausten 1942 og losinga som blei organisert på Fosen. Det blei ein braksuksess som gjekk for fulle hus og til strålande meldingar. Heilt spesiell var premierekvelden då to av jødane som blei redda og over hundre direkte etterkomarar av dei det galdt, var til stades.
I årets produksjon, som heiter «Muldvarpen», er vi komne fram til 1943, og stykket tek for seg angivaren og kollaboratøren Karl Ludvig Adding. Han opererte på same område som den langt meir kjende Henry Oliver Rinnan, og dei to var delvis rivaliserande for å innynde seg hjå okkupasjonsmakta. Karl Adding var son av ein jødisk immigrant og ei norsk kvinne, og heitte opphaveleg Karl Ludvig Isaiewitch. Faren døydde tidleg, og Karl vaks opp i tronge kår i Fotveita i Sanden-området i Trondheim. Etter krigsutbrotet skifta han namn til Adding for å skjule bakgrunnen sin. Frå barnsbein av var han leikekamerat med nokre av dei som skulle bli del av den kommunistiske motstandsrørsla i Trondheim, og om somrane var han ofte i Leksvika og blei der kjend med Moan-familien og andre som skulle bli sentrale under krigen. Han var i ungdomen også med i fråhaldslosjen i Ila, ein etter kvart sentral organisasjon i det illegale arbeidet under krigen. Dette, kombinert med at Adding var halvt jøde, gjorde at han blei sett på som ein truverdig patriot ein kunne stole på. I motsetnad til Rinnan, var Adding berre angivar og dreiv korkje med tortur eller drap, men moldvarparbeidet hans førte til at mange blei arresterte, torturerte og drepne. Han hadde eigen lastebil der han under dekke av å køyre flyktningar til svenskegrensa, i staden køyrde dei rett til fangeleiren Falstad. Han fekk ordna papir for det meste og budde i eigen villa på Charlottenlund. I tillegg lét den tidlegare fråhaldsmannen alkoholen flyte. I ettertid kan ein spørje seg kvifor det tok så lang tid før motstandsrørsla fekk mistankar og til slutt avslørte han, og mye av årets teaterframsyning handlar om nettopp dette. Seinhaustes 1943 kom den endelege avsløringa, men for ein del var dette diverre i seinaste laget. I romjula 1943 blei Adding lagt inn på sjukehus i Trondheim, og under mystiske omstende døydde han. Truleg var det ein likvidasjon, men ingen veit det for visst. Ettersom det ikkje blei noko rettsoppgjer, og han difor kom noko i skuggen av Rinnan, har det ikkje vore så mykje merksemd om Adding, men for kommunistane i Trondheim og for motstandsrørsla på Fosen var han minst like farleg.
Marte Hallem har gjort eit imponerande researcharbeid for desse produksjonane, og det er difor eg i denne meldinga skriv så mykje om det historiske bakteppet. «Muldvarpen» tek til i mars 1943 då leksværingen Kåre Nøstvold (Ole Christian Gullvåg) saman med Arnfinn Grande blei slopne ut i fallskjerm over Åfjordsfjella. Dei to hadde tatt seg over til England og fått opplæring som radiotelegrafistar, og nå skulle dei etablere seg på Fosen for å rapportere om okkupasjonsmaktas arbeid i Trøndelag. Sleppet gjekk ikkje heilt etter planen for utstyret fann dei ikkje. Etter eit besøk hjå Moan-familien, tok dei seg over til Sverige og kom att etter ei tid med nytt utstyr. For å gjere ei lang historie kort, installerte Nøstvold seg i huset til Adding (Jon Vegard Hovdal), og ettersom han trudde at Adding var ein av heimefrontleiarane i Trondheim, gjekk alle meldingar via denne moldvarpen og angivaren.
I tillegg til Nøstvold, Adding og Moan-familien der Jon (Pål André Hasselvold) og kjærasten Borghild (Kari Wist Holmen) er dei mest sentrale, møter vi etter kvart også den radikale motstandsmannen Oskar Hoddø (Mathias Melsæter Rydjord) og kona hans Inger (Helene Øvergård Elvebakken) samt den litt meir skeptiske kommunisten Øistein Johnsen (Arnstein Langåssve). Handlinga i «Muldvarpen» vekslar i hovudsak mellom gardstunet på Moan, villaen til Adding og husværet til Hoddø. For å få til dette, har scenografen Arnulf Haga fått laga ei lita plattform som ei scene i scena, og med enkle rekvisittar, litt røykmaskin, effektiv lyssetting og sterke lydkulisser skiftar det saumlaust mellom plassane. Den fine musikken til Knut Ola Vang gir ein ekstra dimensjon og set fine stemningar, og ettersom Oskar Hoddø var ein dyktig songar og mannen bak klassikaren «Nidelven stille og vakker du er», blir det høve til fleire gode songnummer der finalen blei eit spesielt verdig og sterkt punktum.
Framsyninga har eit talrikt ensemble der dei fleste er lokale amatørar, men Marte Hallem har hatt ei særs god hand om personinstruksjonen for det var tidvis vanskeleg å sjå kven som var statistar og ikkje. Spelet var imponerande bra med overtydande rolletolkingar og mange fine små svisker å gle seg over. Som i fjor, har Marte Hallem skrive manus. Men medan ho i fjor sette bort regien, har ho i år også ansvaret for den. I hovudsak har det gått særs bra, spesielt med tanke på personinstruksjon. Miljøskildringane, særleg frå Leksvika, er også framifrå. Det er nesten så ein kjenner luktene. Og ho har laga ei fin veksling mellom det dramatiske bakteppet og små episodar frå dei meir trivielle kvardagane som det trass alt var flest av. Men eg har nokre mindre innvendingar når det gjeld dramaturgi og truverd. Vi følgjer motstandsmennene og familiane deira eit drygt halvår gjennom 1943, og forteljinga kan verke litt springande og utan at ein heilt får med seg kronologien i alt. Dramatiske situasjonar blir tidvis vel tydelege med høg stemmebruk i staden for å la dramatikken i handlinga gjere jobben. Og så sit ein sjølvsagt att med det etterpåkloke spørsmålet om korleis dette kunne skje. Korleis kunne så mange vere så naive? Den fattige fråhaldsmannen og halvt jødiske Karl Isaiewitch er i løpet av dei første krigsåra blitt ein halden mann med hus, lastebil, fine klede, løyve og papir til det meste og i tillegg ein som ikkje akkurat skyr alkoholen. Kvifor ringde det ingen klokker? Det er sjølvsagt lett i ettertid å stille dette spørsmålet, og det er også det både framsyninga og dei som overlevde han, har gjort. Eg kjenner ikkje detaljane kring Karl Adding og korleis han tedde seg, men i denne framsyninga er han gitt ein vel tydeleg og litt sjablongaktig framtoning som gjer det endå vanskelegare å fatte at det tok så lang tid før han blei avslørt.
Marte Hallem har tatt på seg ei nær umenneskeleg oppgåve med å skrive denne formidable krigstrilogien, men har til nå stort sett berre imponert. Saman med det vesle produksjonsselskapet «Foreningen Operasjon Oleander» og produksjonsleiaren Barbro Hølaas Vang har ho skapt eit monument av ei teaterforteljing. Om eitt år skal dei ta opp kva som skjedde på forsommaren 1944 då tyskarane i samarbeid med norske kollaboratørar sette i gong den omfattande arrestasjonsaksjonen Operasjon Oleander, ein aksjon som kom som resultat av hendingane som er skildra i fjorårets og årets produksjon. Med det som vi hittil har fått sjå, er det all grunn til å gle seg. I mellomtida bør folk i Trøndelag nytte veka som kjem til å reise til Ner-Killingberg i Leksvik for å få ei sterk og gripande teaterframsyning om ein litt mindre kjend del av den trønderske krigshistoria.